Wat bezielde Jan Fabre? ‘Hij stond er wellicht niet bij stil dat hij over de schreef ging. Die dingen hoorden er vroeger gewoon bij’

Vier jaar nadat het schandaal rond Jan Fabre is losgebarsten, is de kunstenaar en theatermaker veroordeeld tot 18 maanden celstraf met uitstel wegens klachten over pesterijen, geweld en ongewenst seksueel gedrag op het werk en één geval van aanranding van de eerbaarheid. Wat drijft mensen, en dan vooral mannen, aan de top richting die ongeoorloofde uitspattingen? ‘Zodra mensen een glanzende promotie maken of succes vergaren, treedt er een vreemde verandering op in hun hoofd.’

Amerika schrok zich een hoedje toen na het seksschandaal rond filmproducer Harvey Weinstein het ene na het andere #MeToo-verhaal over onberispelijke Hollywoodsterren het daglicht zag. De grootste schok kwam er toen verschillende vrouwen opstonden en vertelden hoe comedian Bill Cosby hen verdoofd en verkracht had. De televisiester werd in de jaren 80 razend populair met zijn sitcom ‘The Cosby Show’, waarin hij de minzame, pantoffels dragende dokter Cliff Huxtable speelde. Maar liefst 63 vrouwen traden naar buiten met verhalen over seksuele aanrandingen, en in 2018 werd hij veroordeeld in een gigantisch mediaproces.

‘Bill Cosby is een merkwaardig geval, omdat hij de ideale zwarte familieman was,’ zegt Jaap van Ginneken, voorheen psycholoog aan de Universiteit van Amsterdam en auteur van het boek ‘Verleidingen aan de top’, over de psychologie van macht en roem.

JAAP VAN GINNEKEN «Hij was America’s dad. Met zo’n imago kun je heel ver gaan, want niemand gelooft de verhalen van die vrouwen. Daarom kon hij er ook zo lang mee doorgaan. Er waren al heel lang klachten tegen Cosby, maar die werden telkens van tafel geveegd dankzij het werk van zijn duurbetaalde advocaten. Die hebben er nu ook voor gezorgd dat zijn veroordeling uit 2018 is vernietigd vanwege een procedurefout, wat natuurlijk een storm van publieke verontwaardiging uitlokte.»

HUMO Je kunt als beroemdheid ver gaan, zolang je imago maar goed zit?

VAN GINNEKEN «Natuurlijk. We geloven niet graag dat mensen naar wie we opkijken dat soort dingen doen – of ze nu uit de cultuur, de sport, de entertainmentindustrie of de politiek komen. We hebben een bepaald beeld van iemand en dat geven we niet graag op. Van John F. Kennedy geloofde niemand dat hij een seks- en drugsverslaafde was. De eerste kritische biografieën zijn pas 25 jaar na zijn dood verschenen. Mensen wilden in hem de jonge, idealistische, voorbeeldige president zien. Daardoor weet bijna niemand dat zijn privéleven schandaliger was dan dat van elke president die na hem in het Witte Huis is beland. Zelfs een dwangmatige vreemdganger als Bill Clinton was in vergelijking met hem maar een prutser.

»Kennedy liet zich iedere dag een jong meisje serveren: studentes, callgirls, meisjes die fanmail schreven… Hij had speciaal iemand in dienst die ze voor hem uitzocht. Ze werden ingevlogen voor zijn siësta en ’s avonds weer netjes naar het vliegveld gebracht. Pas vorig jaar heeft één van de meisjes die door Kennedy in het Witte Huis zijn misbruikt in een boek haar verhaal gedaan. Maar er zijn er tientallen. Destijds was het ondenkbaar dat de media daarover zouden berichten: hij was veel te heilig.

»Bij Michael Jackson gingen de geruchten over kindermisbruik ook al heel lang rond, maar niemand durfde dat openlijk te zeggen, want dan kreeg je een proces aan je broek wegens smaad. Zulke iconen worden ook omgeven door een groep van professionele deskundigen, die precies weten hoe je een schandaal moet verhullen. Met goede advocaten en connecties kunnen ze heel lang onheil vermijden, soms komt het nooit uit. Bovendien is seksueel geweld ontzettend moeilijk te bewijzen of zelfs aannemelijk te maken omdat het zich achter gesloten deuren afspeelt. Nog een reden waarom ze er zo lang mee kunnen doorgaan.»

GEEN SEKS, GEEN SOLO

Bart De Pauw maakte al dertig jaar creatieve televisie toen in 2017 het schandaal over zijn ongepaste amoureuze avances losbarstte. De publiekslieveling, grappige kluns en bedenker van heerlijke televisieprogramma’s werd na klachten van actrices en stagiaires vereenzelvigd met zijn eigen vieze televisietypetje ‘de Man van Melle’. De VRT zette prompt de samenwerking met zijn productiehuis Koeken Troef! stop. Onder de actrices waren onder anderen Maaike Cafmeyer, Ella-June Henrard, Lize Feryn en Liesa Naert.

Een jaar na De Pauw volgde de internationaal vermaarde theatermaker, choreograaf en kunstenaar Jan Fabre, toen een open brief van twintig danseressen en ex-medewerkers van zijn dansgezelschap Troubleyn hem van zijn voetstuk deed vallen. De briefschrijfsters hadden het over een cultuur van drank-, drugs- en machtsmisbruik, met Fabre die zich als een tiran gedroeg. Een danseres getuigde dat Fabre haar in een hotelkamer in bed probeerde te krijgen in ruil voor een glansrol op de dansvloer: ‘Geen seks, geen solo.’

In beide gevallen ging het om klachten over seksueel grensoverschrijdend gedrag dat al jaren – decennia zelfs – aan de gang was, maar waarvoor niemand hen terechtwees.

Roem is een gevaarlijke drug, zegt Van Ginneken. In zijn boek ‘Verleidingen aan de top’, dat deze maand uitkomt, fileert hij het gedrag van twintig westerse regeringsleiders en presidenten van de afgelopen halve eeuw. Kennedy, Nixon, Clinton, Bush, Trump, de Franse presidenten, maar ook Berlusconi, Tony Blair en Boris Johnson: allemaal lieten ze zich het hoofd op hol brengen door de macht en het succes. Uit eigenwaan gingen ze zich te buiten aan allerlei verleidingen als overspel en seksueel geweld, financiële fraude en machtsmisbruik. Aan de hand van psychologische studies en onderzoek naar hersenen en hormonen analyseert Van Ginneken het kwaadaardige narcisme van Trump, de zelfoverschatting van Boris Johnson, de gekte van Nixon en de verborgen verslavingen van Kennedy.

HUMO Mensen die roem en macht verwerven, gaan zich anders gedragen, schrijft u. Ze worden overmoedig en gaan daardoor gemakkelijker over de schreef.

VAN GINNEKEN «Inderdaad, de basis van hun gedrag is hubris, een Oudgrieks woord voor overmoed. Het zou goed zijn als iedereen die in de schijnwerpers staat zich bewust wordt van wat faam, bewondering en macht met je persoonlijkheid doet. Bij politici heeft het tot heel verkeerde beleidsbeslissingen geleid, en bij Trump zelfs bijna tot een kernoorlog tegen Noord-Korea. Maar het geldt evengoed voor popsterren, topatleten, acteurs, artiesten: iedere business waarin zichtbaarheid een belangrijke factor is. In het licht van de camera’s zwellen hun ego’s, wat hen vatbaar maakt voor verleidingen, lust, hebzucht en overmoed.»

HUMO Wat moet ik me bij zo’n verandering voorstellen?

VAN GINNEKEN «Officieel zijn de succesvolste mensen altijd eenvoudig en bescheiden gebleven, open voor suggesties en kritiek van anderen. In heel wat gevallen is dat natuurlijk onzin. Wie lager op de maatschappelijke of professionele ladder staat, krijgt nog weleens kritiek van zijn of haar omgeving. Maar hoe hoger je staat, hoe meer jaknikkers er opduiken, en mensen die in je succes willen delen. Je begint te geloven in je eigen bijzondere kwaliteiten en voorbestemming. Je bent het gewend om je zin te krijgen en wordt egocentrischer. Naarmate je dichter bij de top van de sociale piramide komt, groeit je eigenwaan, en dat maakt je overmoedig. Je gaat meer risico’s nemen. Je denkt: ik kan die mooie vrouw wel gewoon op straat aanspreken – iets wat je anders niet in je hoofd zou halen.

»Voor een groot deel gebeurt dat onbewust. Er is onderzoek waaruit blijkt dat mannen met succes ook meer bedekte geilheid aan boord hebben. Uit experimenten blijkt dat ze op een receptie bijvoorbeeld onmiddellijk de zaal scannen op aantrekkelijke vrouwen. Zien ze iemand die ze leuk vinden, dan schatten ze in of die benaderbaar is. Dat doen natuurlijk heel veel mannen, maar bij mannen met macht bleek het veel meer uitgesproken. ‘Hé, dat is een leukerdje, daar moet ik straks eens mee praten.’ En wie op televisie komt, heeft nog een streepje voor: tv-omroepsters hebben een hoge trofeekwaliteit (lacht). Dat effect speelde al bij mannen zodra ze nog maar een béétje bekend waren. Ik bén iemand, denken ze, de mensen kijken naar mij, ze vinden me belangrijk. Dat voedt het ego en de zelfvoldaanheid. En ze kunnen natuurlijk ook makkelijker vrouwen benaderen als die hen bewonderen.»

HUMO Is daar iets verkeerds mee?

VAN GINNEKEN «Op zich niet, maar het blijft daar in veel gevallen niet bij. IJdelheid drijft je naar de grenzen van wat je nog net maken kunt. En als je almaar tegen die grenzen aanzit, ga je er af en toe ook overheen. Als niemand je dan terugfluit, doe je het de volgende keer opnieuw, ook eens bij iemand anders. En zo ga je steeds verder en maak je steeds meer slachtoffers. Zo is het wellicht ook gelopen bij Bill Cosby. Als dingen kúnnen gebeuren, gebeuren ze ook vaak.»

HUMO Bedoelt u dat roem grensoverschrijdend gedrag stimuleert?

VAN GINNEKEN «Zeker. Roem leidt bij veel mensen tot overmoed, en overmoed maakt dat je andermans grenzen gaat overschrijden. Maar je mag niet veralgemenen: niet iedereen gaat over de schreef. Er zijn ook beroemdheden die heel brave burgers zijn – maar het zijn er minder dan je denkt (lacht).»

HUMO De beschuldigingen tegen Bart De Pauw en Jan Fabre zijn natuurlijk niet te vergelijken met het grove misbruik van Harvey Weinstein, Jeffrey Epstein of Bill Cosby.

VAN GINNEKEN «Dat is zeker zo. Het is een glijdende schaal, en hoe ver je gaat in die dingen, hangt af van je hele persoonlijkheid. Maar het onderliggende mechanisme is wel telkens hetzelfde.

»In de zaken van Fabre en De Pauw speelt ook mee dat de normen van vandaag helemaal anders zijn dan die van pakweg tien jaar geleden. Die mannen stonden er wellicht niet eens bij stil dat ze over de schreef gingen, omdat die dingen er vroeger gewoon bij hoorden. Bart De Pauw heeft, voor zover ik weet, ook nooit een fysieke grens overschreden. En het motto van Fabre – ‘Geen seks, geen solo’ – was al in 1910 dagelijkse kost in Hollywood. Jonge sterretjes wisten dat het pad naar de televisieroem door het bed van de regisseur liep. Hetzelfde fenomeen zag je later opduiken in de hele kunstenwereld, in toneel- en operagezelschappen, en zelfs in orkesten.

»Met wat De Pauw en Fabre deden, kwam je twintig jaar geleden gewoon weg. Toen was de grens of je geweld tegen vrouwen gebruikte: dat hoorde niet. Maar flirten, schunnige opmerkingen, seksuele intimidatie en stalking, dat waren gewoon de dingen des levens. Na het Weinstein-schandaal is dat veranderd. Dingen die vroeger heel normaal waren, die je met een lachje opving, worden nu niet meer aanvaard. Je moet nu veel beter op je eigen gedrag letten, geen aanleiding geven, geen dubbelzinnigheden laten ontstaan. Merkwaardig toch, dat zo’n zaak uit Hollywood moet komen om hier de zaken op scherp te stellen, het geeft dus nog altijd de toon aan in de wereldwijde mores.»

OOGJE DICHTKNIJPEN

Sinds de val van Weinstein is de golf van #MeToo-schandalen rond internationale sterren niet gaan liggen. In de VS werden inmiddels honderden bekendheden en politici beschuldigd van seksueel wangedrag, onder wie acteurs Kevin Spacey, Charlie Sheen en Steven Seagal en popicoon Bob Dylan. Multimiljonair Jeffrey Epstein werd veroordeeld voor massaal seksueel misbruik van minderjarige meisjes en sleurde de Britse prins Andrew mee in zijn val. Er kwamen ook klachten tegen celebrity’s over partnergeweld. De excentrieke zanger Marilyn Manson werd door vijf vrouwen aangeklaagd voor marteling en verkrachting. Oud-voetballer en voormalig bondscoach van Wales Ryan Giggs verscheen voor de rechter vanwege – onder meer – een kopstoot aan zijn ex. R&b-zanger R. Kelly werd zopas nog veroordeeld voor negen aanklachten van seksueel misbruik van minderjarigen, mensenhandel, ontvoering en afpersing.

Is roem dan echt zo’n onbetrouwbaar spul dat het je kan veranderen van een minzame Dr. Jekyll in een kwaadaardige Mr. Hyde? Donald Dutton, professor psychologie aan de University of British Columbia, weet er alles van. Hij is een wereldautoriteit op het gebied van onderzoek naar partnergeweld en was onder meer gerechtsexpert op het proces tegen de American footballster O.J. Simpson, die in 1995 terechtstond voor de dubbele moord op zijn ex-vrouw en haar minnaar. Na een lange, wereldwijd gevolgde rechtszaak werd Simpson vrijgesproken. ‘Hoewel ik zeker weet dat hij het gedaan heeft,’ zegt Dutton. O.J. Simpson werd in 2007 voor een nieuwe reeks zware misdrijven veroordeeld tot 33 jaar cel.

HUMO Haalt roem het slechtste in de mens naar boven, professor?

DUTTON «Ik denk het wel, al is er nog maar weinig wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de psychologische effecten van beroemdheid. We weten uit onderzoek wel dat macht het risico op partnergeweld, seksueel geweld en grensoverschrijdend gedrag doet toenemen, zowel binnen families als in de maatschappij. Dat geldt blijkbaar evengoed voor vrouwen als voor mannen. Een Britse psycholoog deed onderzoek naar de socio-economische macht van vrouwen per land. In landen waar vrouwen hogere posities bekleedden, zoals Canada, West-Europa en de VS, was er minder geweld tegen vrouwen in vergelijking met andere landen. En er werd méér geweld gepleegd door de vrouwen zelf.»

HUMO Macht maakt dus gewelddadiger.

DUTTON «Inderdaad. En roem is een vorm van macht, op een sociaal zeer zichtbare manier. Hoe bekender mensen worden, hoe meer macht ze krijgen. Bij mensen die de top bereiken, zie je vaak een groeiend narcisme. Je mag bepaalde dingen doen, gewoon omdat je bent wie je bent. De gewone regels zijn niet op jou van toepassing. Voor een vip knijpt de politie dikwijls meer dan één oogje dicht. Ze kunnen de beste en invloedrijkste advocaten inhuren, wat in veel gevallen het gerecht al afschrikt: men weet dat het een lange, dure procedure wordt om zo iemand voor het gerecht te brengen, en de uitkomst is onzeker. Donald Trump was ervoor berucht dat hij een klacht indiende tegen iedereen die op gerechtelijk vlak de degens met hem probeerde te kruisen. Dat maakte deel uit van zijn modus operandi, en het was ook één van de strategieën van Harvey Weinstein en Jeffrey Epstein. Je wordt gewoon untouchable.

»Succes, zelfvertrouwen en glamour zijn bovendien heel aantrekkelijk, dus willen mensen graag in je buurt zijn. Vrouwen flirten met je, en niemand legt je een strobreed in de weg. Het creëert meer momenten en situaties waarin mensen van slechte wil seksueel misbruik kunnen plegen.»

HUMO De gelegenheid maakt de dief, zeg maar.

DUTTON (knikt) «Een gewone havenarbeider heeft geen fans of groupies, hè. Je hebt ook meer mogelijkheden om het wangedrag achteraf te verbergen. Weinstein en Epstein kochten het stilzwijgen van die meisjes af, of sloten deals met het openbaar ministerie. Dat kun je alleen maar doen als je rijk genoeg bent en goeie connecties hebt.»

HUMO In sterrenmilieus worden ook vaak alcohol en drugs gebruikt, wat het risico op misbruik en geweld verhoogt.

DUTTON (knikt) «Dat is zo. Beroemdheid is een perfecte storm: het brengt alle ingrediënten samen die de deur naar machtsmisbruik, seksueel geweld en partnergeweld openzetten.

»Wel moet je alert zijn voor valse aangiftes, want beroemdheden zijn een makkelijk doelwit. In Amerika kan een beschuldiging van seksueel misbruik voor een professionele atleet het einde van zijn carrière betekenen. Die jongens kunnen miljoenen verliezen, louter door een klacht. Er rust intussen dus ook een enorme druk op een aantal celebrity’s om ervoor te zorgen dat ze niet beschuldigd kúnnen worden van misbruik. In Californië laten sterren om die reden camera’s plaatsen in hun slaapkamer. Elk bericht over wangedrag van celebrity’s krijgt ook veel aandacht in de pers, en mensen onthouden het langer. Er zijn er heel wat die nooit iets mispeuterd hebben, en er zijn ook heel wat ónbekende mensen die misbruik en geweld plegen.»

NERO OF CALIGULA

In het oude Rome wist men al te goed dat topmensen de neiging hebben om te ontsporen. Wanneer een generaal er een grote overwinning behaalde, kreeg hij een triomfparade door het centrum van de stad. Maar om te voorkomen dat overmoed zijn geest zou benevelen, werd naast hem een slaaf geplaatst die hem voortdurend in het oor fluisterde dat hij geen godheid was. De slaaf hield hem ook een menselijke schedel voor, als herinnering dat hij niet onsterfelijk was.

VAN GINNEKEN «Vandaag zijn die lessen al lang vergeten. Winnende generaals worden onthaald als superhelden, in de schijnwerpers van de media geplaatst, gevierd bij chique diners. Met alle gevolgen vandien. Kijk naar de Amerikaanse oud-generaal Petraeus. Die dacht na de invasie van Irak dat hij zo onoverwinnelijk was dat hij wel even de oorlog in Afghanistan zou winnen (Petraeus moest in 2012 opstappen als hoofd van de CIA vanwege een affaire met zijn biografe, red.).»

Om te peilen naar de psychologische effecten van roem deed de Amerikaanse psychologe Donna Rockwell diepte-interviews met een waaier aan Hollywooddiva’s die hun hart – anoniem – blootlegden. ‘Hoe meer bewondering ik oogst, hoe meer ik besef hoe gevaarlijk het kan zijn,’ citeert ze één van hen in het Journal of Phenomenological Psychology. ‘Het kan je veranderen in een monster. Hoe bekender je wordt in Hollywood, hoe dichter je komt bij Caligula of Nero.’

Een andere ster vertelt hoe hij zijn ego aan zich voelt trekken, hoe het hem influistert dat het helemaal geen kwaad kan om jezelf te bedienen. ‘Ik ben voortdurend met mezelf bezig, met hoe ik overkom bij andere mensen, waardoor je makkelijk je zelfrelativeringsvermogen verliest, en dat is erg griezelig.’

‘Mensen kussen je voetzolen,’ vult een andere celebrity aan, ‘en je begint te geloven dat je voetzolen het waard zijn om gekust te worden. Daar moet je voortdurend alert voor zijn, en dat is moeilijk. Er zijn momenten waarop ik profiteer van de macht die ik proef, en van de mensen die bij mij in het gevlei proberen te komen.’

VAN GINNEKEN «Er zijn ook interessante studies die aantonen hoe bekendheid en macht het egocentrisme voeden. Zo legde een Canadese psycholoog de vroege en latere teksten van drie beroemdheden – Kurt Cobain, Cole Porter en John Cheever – onder een vergrootglas. Naarmate ze bekender werden, verwezen hun teksten veel vaker naar ‘me’, ‘myself’ en ‘I’.

»Er is een interessant experiment dat dit goed illustreert. Vraag mensen om een hoofdletter E op hun eigen voorhoofd te schrijven. Sommigen schrijven die spontaan vanuit hun eigen gezichtspunt, anderen vanuit het gezichtspunt van de toeschouwer. De Amerikaanse sociaal psycholoog Adam Galinsky vroeg aan een groep proefpersonen om eerst terug te denken aan een moment in het verleden waarop ze macht over iemand hadden gehad en pas daarna de E op hun voorhoofd te schrijven. In die groep schreven veel meer deelnemers de E vanuit het egocentrische perspectief.»

TOP VAN DE APENROTS

HUMO In uw boek beschrijft u dat er onder al die psychologische veranderingen ook een biologisch mechanisme zit.

VAN GINNEKEN (enthousiast) «Klopt. Daarvoor moeten we kijken naar de dierenwereld. Er zijn verschillende studies gedaan naar de hiërarchie bij dieren en hun hormoonhuishouding. Als een mannetje een gevecht wint en zo in de rangorde stijgt, vergroot dat ook zijn kansen op een volgende overwinning, ontdekten wetenschappers. Het gaf hem niet alleen meer zelfvertrouwen en moed, maar je zag ook zijn testosteron toenemen. Dat noemen ze het winnaarseffect.

»Zo is er een merkwaardig verschijnsel bij een bepaalde soort baarsachtige vissen uit het Tanganyikameer in Centraal-Afrika. De vrouwtjes zijn grijs en onopvallend, en de meeste mannetjes ook, maar enkele ‘supermannetjes’ zijn helderblauw en -geel, met een strakke, zwarte streep over de ogen. Die laatste mannetjes zijn natuurlijk heel aantrekkelijk voor vrouwtjes, maar ook voor de vogels die ze uit het water proberen te pikken. Als er eentje wordt gevangen en opgepeuzeld, laat dat een gat in de hiërarchie achter. Een onopvallend grijs mannetje kan dan zijn kans grijpen en zich in korte tijd compleet transformeren tot een opvallend kleurig mannetje. Men ontdekte dat een bepaalde groep cellen in de hersenen dan opzwelt tot de achtvoudige grootte. Zijn testes (geslachtsklieren, red.) groeien en hormoonopstoten veroorzaken een dramatische verandering in zijn persoonlijkheid, van een onbeduidend grijs mannetje naar een prooizoekende wellusteling.

»Bij muizen is zelfs vastgesteld dat het winnaarseffect iets fysieks verandert in de hersenen, waardoor het aantal androgeenreceptoren na elke overwinning toeneemt, en daarmee ook de ontvankelijkheid voor testosteron.»

HUMO Er is dus geen sprake van een tijdelijke testosteronboost, maar van een permanente verandering?

VAN GINNEKEN «Inderdaad, het brein verandert en gaat zich als een turbomotor gedragen die meer kracht haalt uit dezelfde hoeveelheid brandstof – in dit geval testosteron. Dat is alleen nog maar getest bij muizen. Bij mensen is het natuurlijk veel ingewikkelder, omdat nog duizend andere factoren een rol kunnen spelen. Muizen kun je gewoon om hun territorium laten strijden en vervolgens op de snijplank leggen om hun hersenen uit elkaar te halen (lachje). Dat kun je bij Bart De Pauw moeilijk doen.

»Maar er is geen reden om te veronderstellen dat het bij mensen anders zou werken, want hetzelfde fenomeen blijkt uit alle gedragsstudies. Dat loopt parallel met dat van de muizen.»

HUMO Ziet u dat effect ook bij vrouwen?

VAN GINNEKEN «Veel onderzoek naar vrouwen is er nog niet gevoerd. Zij hebben ook testosteron, maar veel minder, en het zit toch anders in elkaar. Maar het is geen exclusief mannelijk fenomeen, zoals de Britse ex-premier Margaret Thatcher illustreerde.»

HUMO U haalt in uw boek ook voorbeelden uit de sportwereld aan.

VAN GINNEKEN «De manager van de bokser Mike Tyson was blijkbaar vertrouwd met het winnaarseffect. Toen Tyson na drie jaar cel – wegens verkrachting – weer vrijkwam en terug in de ring moest, liet zijn manager hem eerst tegen twee mindere tegenstanders vechten. Zo wilde hij Tysons zelfvertrouwen herstellen, en zijn hubris en bereidheid om risico’s te nemen aanscherpen. En dat werkte, want de sterkere tegenstander die hij vervolgens tegenover zich kreeg, versloeg hij óók. Ook bij tennis is inmiddels aangetoond dat je, eenmaal je de eerste set wint, meer kans hebt om ook de volgende te winnen.

»Blijkbaar beïnvloedt het winnaarseffect ook de fans die zich met de spelers identificeren. In Brazilië hebben ze tijdens een WK-finale een experiment gedaan met de fans van de twee ploegen in supporterscafés. Na de match bleek het testosteronniveau in het bloed van de uitzinnige fans van de winnende ploeg een kwart hoger te liggen dan voorheen, terwijl dat bij de verliezende fans een kwart gezakt was.

»Je ziet de effecten in verschillende milieus. Ook bij beurshandelaren: als het goed gaat, lijken ze high te worden van testosteron. Maar naarmate je wordt voortgestuwd naar de top van de apenrots en je zelfvertrouwen overmatig stijgt, ga je ook steeds meer risico’s nemen. Door roekeloze beslissingen kan die opwaartse spiraal plots omslaan in een verliezerseffect. Op het toppunt van hun opwinding wagen beurshandelaren hun grootste gokken en denken ze dat ze iets heel slims doen. En dan loopt het plots verkeerd en is de bank 4 miljard kwijt. Hetzelfde gebeurt bij toppolitici, daar gaat mijn hele boek over.

»De Brexit is uitgelokt door de grootheidswaan van Boris Johnson, die met een zelfveroorzaakte crisis graag tot een nieuwe Churchill wilde uitgroeien. De invasie in Irak was het gevolg van een folie à deux van Blair en Bush, die beiden aan manische zelfoverschatting leden. En als je iemand als Trump in het Witte Huis hebt zitten, over wie experts zeggen dat hij nooit voorbij de emotionele leeftijd van een 8- tot 12-jarige is geraakt, wordt het helemaal catastrofaal.

»Dat verliezerseffect zie je ook bij beroemdheden. Dominique Strauss-Kahn (de Franse ex-topman van het Interationaal Monetair Fonds die onder meer van verkrachting werd beschuldigd, red.), Weinstein en Epstein namen onnoemelijke risico’s en dachten dat ze ermee weg zouden komen. Niet dus.»

HUMO Toen het #MeToo-debat hier volop woedde, verklaarde Jan Fabre op televisie dat er in zijn dansgezelschap ‘nooit, jamais’ problemen zijn geweest, terwijl er niet lang voordien een danseres was opgestapt wegens seksuele intimidatie. Is dat ook overmoed?

VAN GINNEKEN «Het was in ieder geval een open uitnodiging voor die danseressen om hun open brief te schrijven, waarin ze allerlei toestanden aanklaagden. Maar zoals ik al zei, denk ik dat Fabre niet echt besefte dat hij iets verkeerds deed, omdat zulke zaken vroeger helemaal niet als een probleem werden beschouwd.»

DE KIP OF HET EI

HUMO Professor Dutton, u was gerechtsexpert op het proces van O.J. Simpson. Hoe past hij in dit rijtje?

DUTTON «O, hij is zeker een interessant voorbeeld van een ontsporende beroemdheid. Zijn vroege kindertijd was uitgebreid voer voor allerlei ego-issues. Zijn gezin was arm, zijn vader was ervandoor, zijn moeder deed twee jobs om het hoofd boven water te houden, en de kinderen groeiden op in lompen. Als kind leed hij aan rachitis, een botziekte waardoor hij in zelfgemaakte beugels moest rondlopen. En dan groeit hij er plots uit en blijkt hij een wonderbaarlijk talent voor rennen te hebben. Er zijn aanwijzingen dat hij al vrouwen lastigviel toen hij nog studeerde, maar de University of Southern California dekte de zaak toe omdat ze haar sterspeler niet wilde verliezen. Narcisme stond breed op zijn voorhoofd geschreven (lacht). Hij was een topspeler, had een fortuin, zag er goed uit, was een televisiester… Hij had het allemaal. En de politie behandelde hem met fluwelen handschoentjes, in tegenstelling tot wat op het proces werd beweerd (de verdediging stelde dat Simpson er was ingeluisd door een racistische politieonderzoeker, red.). Hij was een beroemdheid, en in Los Angeles moet alles daarvoor wijken.

»In relaties hanteerde hij die typische dubbele standaard waarbij hijzelf kon doen wat hij wilde, terwijl hij extreem jaloers was op zijn vrouw. Hij had dus al een psychologische achtergrond die doet neigen naar geweld en misbruik, maar de ‘officiële vergunning’ om zich er ook schuldig aan te maken, kwam met de roem. De rest van het verhaal kennen we.»

HUMO Was dat niet gebeurd als O.J. Simpson een nobele onbekende was gebleven?

DUTTON «Dat is onmogelijk te zeggen. Misschien had hij sowieso vrouwen misbruikt of mishandeld, maar door zijn faam was hij er wel van overtuigd dat hij die dingen ongestraft kon doen.

»Het is de vraag van de kip of het ei. Veranderen mensen als ze beroemd worden? Of waren ze al zo, en hielp dat hen om succes te vergaren? Daar hebben we nog geen antwoord op. Mensen met zelfvertrouwen vergaren makkelijker macht en roem, maar dat zelfvertrouwen maakt ook dat ze vlotter over andermans grenzen heen gaan.»

VAN GINNEKEN «Wie in de politiek gaat, heeft vaak al heel wat zelfvertrouwen, anders stap je niet in de arena om het land te gaan besturen. Maar volgens mij begint de opwaartse spiraal al op de speelplaats: kinderen met zelfvertrouwen vallen sneller op in positieve zin, wat hun latere carrière aandrijft, waardoor ze veel bevestiging krijgen en nóg zelfzekerder worden – het winnaarseffect.»

HUMO Worden psychopaten en narcisten gemakkelijker beroemd?

VAN GINNEKEN «Ook dat is nooit onderzocht, maar Robert Hare, een wereldautoriteit in het onderzoek naar psychopaten, stelde wel vast dat mensen met die persoonlijkheidsstoornis bijzonder snel carrière maken. Hij schat het aantal psychopaten op 1 procent van de bevolking, maar aan de top van de bedrijfswereld ligt dat percentage vier keer hoger.»

HUMO In Humo vertelde Bart De Pauw ooit dat hij onzichtbaar leek voor meisjes, terwijl hij net een enorm verlangen had naar liefde, en dat hij niet wist hoe hij contact met ze moest leggen. Dat veranderde toen hij meedeed aan het televisieprogramma ‘Meester, hij begint weer!’: toen zagen twee bedwelmend mooie meisjes op de set hem plots wel zitten.

VAN GINNEKEN (knikt) «Zoiets is heel klassiek. Je hebt jezelf altijd een beetje een loser gevonden, en plots krijg je aandacht op televisie en merk je: hé, ik heb een hele speeltuin voor mij. Dat gebrek aan eigenwaarde, dat op een heel flatterende manier wordt ingevuld, kan ook misbruik in de hand werken. De Amerikaanse president Nixon is daar een extreem voorbeeld van. Hij had een diepgeworteld minderwaardigheidscomplex dat hij alsmaar gecompenseerd heeft. Toen hij stierf, werd beslist dat zijn persoonlijke dossier pas zeventig jaar later vrijgegeven zou worden, wellicht omdat er te veel rare dingen in stonden over zijn gektes, en wie weet ook over overspel.»

HUMO Het verhaal van De Pauw toont ook wel dat sommige vrouwen zo graag in het gevlei willen komen van iemand die ze bewonderen dat ze hun grenzen minder goed bewaken. Het werkt in beide richtingen.

VAN GINNEKEN «Het is een merkwaardige en ingewikkelde dans. Het is altijd goed voor je zelfgevoel als iemand hoger op de maatschappelijke ladder zijn oog op je laat vallen. Je ontleent er standing aan, het is een compliment, zelfs als hij zijn huidige vrouw niet echt zal verlaten zoals hij voortdurend belooft. Ik heb veel geschreven over het liefdesleven in het Franse Elysée, waar macht en roem zeker het ultieme afrodisiacum zijn. Er was een Franse minister in de jaren 1950, Edgar Faure, die erover opschepte: ‘Toen ik minister was, wezen sommige vrouwen me nog af. Zodra ik eerste minister werd niet één meer.’ Sommige vrouwen doen er ook hun voordeel mee, gebruiken het als springplank in hun carrière. Of ze hopen op één of andere gunst die de ander voor hen kan regelen.»

HUMO Waarom zijn we eigenlijk zo gebiologeerd door beroemdheid?

VAN GINNEKEN «Bekende mensen, nationaal en internationaal, zijn de afgelopen twintig jaar steeds meer een lid van onze ‘uitgebreide familie’ geworden. Je ziet BV’s iedere dag op televisie, je hoort allerlei dingen over hen – het is uit met een liefje, eentje heeft een ongeluk gehad, een ander is getroffen door de dood van zijn moeder… Dat is herkenbaar voor iedereen, mensen vinden het mooi om met hen mee te leven.

»Als er dan zo’n schandaal losbarst, willen ze dat graag in geuren en kleuren kunnen lezen. De media smullen er natuurlijk van. En mensen vinden het heerlijk om erover te praten, omdat ze zelf in hun alledaagse leven ook weleens geconfronteerd worden met geflirt en overspel, en fantaseren over wat er had kunnen gebeuren.

»De zaak-De Pauw zal de komende dagen helemaal ontrafeld worden in de media, langs de kant van zowel de slachtoffers als de beklaagde. Ik denk dat ze aan weerszijden heel sterk zullen moeten zijn om dat goed te overleven.»