Wat doet het met een kind als het geestelijk mishandeld is door een narcist of een psychopaat? ‘Het vergt moed om zoals Israel los te breken’

Hij zat jarenlang opgesloten terwijl zijn vader extreme terreur uitoefende. Hij werd geslagen, gekleineerd en op elke minuut van de dag gecontroleerd. Israel van Dorsten beschrijft het allemaal in zijn indringende boek ‘Wij waren, ik ben. Weg uit Ruinerwold’, waarmee de 28-jarige Nederlander andere slachtoffers van psychische mishandeling hoopt te helpen. Maar welke lessen zijn uit zijn levensverhaal te trekken?

Israel van Dorsten is 11 jaar en volgens zijn vader beïnvloed door slechte geesten en energieën. Daarom moet hij gereinigd worden. Dat betekent: onderdompeling in koude baden. Als dat niet helpt, slaat zijn vader de slechte energie letterlijk uit hem. Ook moet Israel maandenlang in isolatie: hij zit opgesloten in een donker hokje op een koude zolder en heeft geen contact met zijn jongere broertje en zusjes. Het hokje is één vierkante meter.

‘Er zijn maar twee houdingen mogelijk,’ schrijft hij in zijn net verschenen boek: ‘Staand met mijn handen gevouwen in gebed of zittend op de grond. De ruimte is te klein om mijn benen te strekken, dus ik zit met mijn armen om mijn opgetrokken knieën geslagen en in elkaar gedoken als een foetus.’

Plassen durft hij amper, eten krijgt hij soms, als zijn vader vindt dat hij er recht op heeft. Voortdurend is Israel bang. ‘Vader kan op ieder moment naar de zolder komen. De reden weet ik nooit,’ schrijft hij. ‘Als ik geluk heb, gebruikt hij zijn blote handen. Soms heeft hij een stok of een honkbalknuppel bij zich. Het duurt nooit lang. De pijn blijft.’

De precisie waarmee Israel zijn ervaringen, heel sec, onder woorden brengt, maken van zijn boek verbijsterende lectuur. In 293 pagina’s roept hij een beklemmende wereld op. Letterlijk, want hij en de vijf andere kinderen zaten gevangen, niemand wist dat ze überhaupt bestonden. Fysieke mishandeling was aan de orde van de dag. Een straf die Israel soms kreeg: drie dagen en nachten buiten rondjes lopen, zonder eten of slaap. Tijdens die rondjes moest hij nadenken over hoe slecht hij was.

Maar de beklemming is vooral psychisch: vader Gerrit Jan had zich meester gemaakt van Israels brein. Hij liet de jongen van zijn 11de tot zijn 20ste fungeren als medium voor honderden geesten. Elke minuut van Israels dag werd door zijn vader gecontroleerd. Zijn vader domineerde ook zijn gedachten: Israel is er lange tijd zelf van overtuigd dat hij waardeloos is en straf verdient. Met zijn levensverhaal wil Israel aandacht en begrip kweken voor ‘deze vaak onbegrepen vorm van geweld,’ schrijft hij op de binnenflap van zijn boek. Daarbij werkt hij samen met stichting Het Verdwenen Zelf, die opkomt voor slachtoffers van psychische terreur.

Zijn er uit Israels extreme ervaringen dan algemene lessen te trekken over geestelijk geweld? Zeker, zegt Iris Koops, de organisatiedeskundige die negen jaar geleden Het Verdwenen Zelf oprichtte, toen ze vastliep in haar leven als gevolg van psychische mishandeling. Dat type mishandeling belemmert de ontwikkeling van een eigen identiteit, vandaar de naam van de stichting. Koops schreef twee boeken: ‘Herstellen na narcistische mishandeling’ (2014) en ‘Je leven in eigen hand’ (2017).

Nadat Israel uit zijn gevangenis in Ruinerwold ontsnapte, nam hij contact op met Koops. Zij stuurde hem haar boeken, die hij met interesse las. Samen met de circa dertig aan de stichting verbonden hulpverleners probeert Koops het narcissistic victim syndrome of narcistisch slachtoffersyndroom meer bekendheid te geven. Dat uit Amerika overgewaaide begrip is in België of Nederland niet officieel erkend als syndroom. Het staat ook niet in de ‘DSM’, het grote handboek waarin alle psychiatrische ziektes en stoornissen zijn beschreven. Maar het bestaat wel, zegt Koops: de gevolgen van geestelijke mishandeling door een narcist of een psychopaat.

IRIS KOOPS «Sinds de oprichting van Het Verdwenen Zelf hebben wij duizenden schrijnende getuigenissen ontvangen van dit type geweld. Ik vind het gek dat de narcistische persoonlijkheidsstoornis van de daders wél in de ‘DSM’ staat, maar de gevolgen van die stoornis voor hun nabije omgeving niet.»

VERLENGSTUK

Een narcistische ouder of partner is dominant en egoïstisch, hij (of zij) wil bewonderd worden en heeft weinig tot geen empathisch vermogen. Hij beschouwt de ander als verlengstuk van zichzelf, niet als een zelfstandig wezen. Vaak is hij succesvol in de buitenwereld, die dan ook niet ziet wat er achter de voordeur gebeurt. Ook hulpverleners herkennen vaak niet wat zo’n dader aanricht.

Het is niet zeker of Israels vader een narcist is. Hij werd wel onderzocht, maar dat onderzoek werd bemoeilijkt door het feit dat de man als gevolg van een hersenbloeding niet meer kan spreken. Het onderzoeksrapport is niet openbaar, maar werd wel in de rechtszaken tegen hem besproken, met woorden als ‘dominant’, ‘narcistisch’, ‘manipulatief’ en ‘grootheidswaanzin’.

KOOPS «Maar het gaat me niet om etiketjes plakken. En ook totaal niet om het diagnosticeren van de vader van Israel. Ik wil laten zien dat er een herkenbare systematiek zit achter het geweld dat hij gebruikte. Omdat het andere slachtoffers helpt om een rode draad te zien in wat hun is overkomen.»

– Wat is die rode draad in het verhaal van Israel en de andere kinderen van Ruinerwold? Volgens welk patroon voltrekt zich deze vorm van psychische mishandeling waarin de slachtoffers zich moeten overgeven aan een gestoord systeem?

KOOPS «Isolatie is een belangrijk kenmerk. Israel en vijf van zijn broers en zussen waren niet eens opgegeven bij de burgerlijke stand, hun isolement was honderd procent. Andere kinderen gaan wel naar school, maar mogen bijvoorbeeld nooit bij vriendinnetjes spelen. De buitenwereld is slecht, het gezin is het zogenaamd veilige haventje. Het is het gezin tegenover de buitenwereld.»

– Een oudere broer van Israel wordt op zijn 14de uit het gezin gezet. Zelf mag Israel jarenlang nauwelijks contact maken met de zusjes en het broertje met wie hij nog wel het huis deelt. Het lijkt een verdeel-en-heersstrategie.

KOOPS «Het doel is steeds: het kind breken en ondergeschikt maken aan de ouder en diens realiteit. Het is niet de bedoeling dat kinderen steun hebben aan elkaar.»

– Vaak maakt de gestoorde ouder onderscheid tussen het zwarte schaap en het gouden kind, dat extreem wordt verwend. Toen Israels oudere broer ineens uit de gratie van vader viel, kreeg Israel de laptop van de ‘slechte’ broer.

KOOPS «Dat vind ik hartverscheurend: zo wordt hij ook nog medeplichtig gemaakt aan de mishandeling van zijn broer.»

– Een grote gebeurtenis in het Ruinerwolds gezin is de dood van de moeder, als Israel 10 is. Even mogen de kinderen om haar rouwen, maar al gauw bestempelt zijn vader haar als slecht en verdorven. Wie affectie toont of verdriet heeft om haar dood, krijgt straf.

KOOPS «Dat is vergelijkbaar met ouderverstoting. Het slachtoffer krijgt zelf de schuld van de mishandeling: ook dat hoorde ik van mensen die de stichting benaderden. ‘Als jij niet zo slecht, dom en lelijk was, had ik je niet hoeven te straffen.’ Berouw toont dit type daders niet. Dat is een groot verschil met ouders die uit onmacht handelen.»

– Juist die omdraaiing – ‘Het is je eigen schuld’ – is funest. Dat blijkt ook uit Israels verhaal: hij gaat zichzelf bekijken door de ogen van zijn vader en ziet een slecht kind.

JELMER VAN NIMWEGEN (psycholoog en voorzitter van Het Verdwenen Zelf) «Wie langdurig blootstaat aan psychisch geweld, ontwikkelt gevoelens van waardeloosheid, een vertekend zelfbeeld en extreem aanpassingsgedrag. Het is voor die mensen ook bijna onmogelijk om keuzes te maken, verantwoordelijkheid te nemen, omdat ze bang zijn dat ze iets verkeerd doen. Ze blijven steken in afhankelijkheid, hun ontwikkeling stagneert, hun autonomie is overgenomen, stukgemaakt. Daar blijf je last van hebben. In je relatie, in je werk. Je eigenheid verdwijnt. Met name kinderen die zich niet verzetten, blijven hier last van hebben. Zij liggen aan de emotionele ketting. Het vergt moed om zoals Israel los te breken.»

– Kan Israels verhaal slachtoffers helpen om hun eigen levensverhaal vorm te geven?

VAN NIMWEGEN «Herkenning is de eerste stap naar bevrijding. Je moet eerst weten dat je in de gevangenis zit, tot die tijd voelt het als normaal.»

KOOPS «Ik hoop dat ook hulpverleners meer oog krijgen voor het systematische patroon van geestelijk geweld, de continue macht en controle die plegers uitoefenen. Ze gedragen zich buitenshuis vaak normaal en charmant, ze zijn goed gekleed of hebben het materieel mooi voor elkaar. Binnenshuis gaat het er heel anders aan toe. Daardoor worden hun kinderen vaak niet geloofd»

– Kun je herstellen van psychische mishandeling?

KOOPS «Ja, al verdwijnen sommige kwetsuren nooit. En het hangt af van allerlei factoren, zoals de juiste hulp. Die is levensreddend.»