Wat ging er mis tussen de Europese Unie en AstraZeneca? Een reconstructie van de vaccinoorlog

Om zo snel mogelijk coronavaccins te bemachtigen, betaalde de Europese Unie miljarden vooruit aan AstraZeneca. Maar nu blijkt de Brits-Zweedse farmaceut de beloofde aantallen niet te kunnen – of willen – leveren. Het gevolg: slaande ruzie. Wat ging er mis?

Ongekende taferelen deze week in Brussel. Europees commissaris Stella Kyriakides (Zorg) die de gerenommeerde, wereldwijd opererende hightech-farmaceut AstraZeneca wegzet als een onbetrouwbare, lokale worstendraaier. De voltallige Commissie die vaccinmakers met een heus exportverbod dreigt als ze hun beloften niet nakomen.

De conclusie na vijf hectische dagen: de Commissie speelt het spel inmiddels net zo hard als de Big Pharma waarmee ze onderhandelt. De periode van louter blijdschap en euforie bij de Commissie over haar leidende rol in de Europese vaccinaankoop – ‘2,3 miljard doses: genoeg voor alle EU-burgers!’ – is abrupt tot een eind gekomen.

Nadat begin januari eerst BioNTech/Pfizer en vervolgens AstraZeneca Brussel onaangenaam heeft verrast met vertragingen bij de afgesproken levering van levensreddende vaccins, zwelt de kritiek op de Commissie aan. De raamcontracten die ze namens de lidstaten heeft uitonderhandeld met zes vaccinproducenten zouden gatenkaas zijn. De rest van de wereld krijgt met EU-geld geproduceerde vaccins, de lidstaten hebben het nakijken.

Niet vreemd dus dat de Commissie nu een andere toon aanslaat. Vooral Kyriakides haalt hard uit. Ze verwijt AstraZeneca leugens en bedrog en leest de Brits-Zweedse farmaceut de les over zijn gebrek aan ‘contractuele, morele en maatschappelijke verantwoordelijkheid’. Of dat de zo gewenste vaccinleveringen dichterbij brengt, moet nog blijken.

Het contract

De concurrentie is moordend. De hele wereld trekt immers aan dezelfde paar producenten. Als lokkertje geeft de EU de producenten een zak geld (2,7 miljard euro), te gebruiken voor de productie van vaccins vóórdat die überhaupt zijn goedgekeurd.

Het is welbegrepen eigenbelang: wachten tot de definitieve goedkeuring van het Europees Geneesmiddelenbureau (EMA) betekent dat de vaccinatieprogramma’s nog later worden gestart. En daar draait het om, ook electoraal, in de lidstaten. ‘Het gaat niet om de vaccins, maar om het vaccineren’, is de slogan van voorzitter Von der Leyen, zelf arts.

De EU-miljarden zijn volgens de Commissie gekoppeld aan strikte voorwaarden over de daadwerkelijke levering van de vaccins. ‘Juridisch bindend’, aldus Kyriakides. Volgens de commissaris liegt AstraZeneca als het zegt dat het contract alleen een ‘inspanningsverplichting’ bevat.

Die best effort waar AstraZeneca-topman Pascal Soriot deze week mee schermt, slaat volgens de Commissie op de poging om een werkzaam vaccin te maken. Toen het raamcontract werd gesloten (augustus 2020) was dat namelijk verre van zeker. De opbouw van voorraden is echter wel in harde contractuele termen afgesproken, aldus de Commissie. Het vrijdag openbaar gemaakte contract tussen de EU en AstraZeneca duidt daar inderdaad op, al duikt de term best reasonable effort geregeld op.

Er wordt met meer farmaceuten gesproken, maar de gesprekken met AstraZeneca en BioNTech/Pfizer zijn het moeilijkst, zegt een betrokkene. Beide bedrijven zetten een leger advocaten in om de verantwoordelijkheid bij de EU te leggen als er iets misgaat met het vaccin. Uiteindelijk geeft de EU volgens ingewijden nauwelijks toe. ‘Zij hadden meer advocaten, wij betere.’ De Commissie en de lidstaten weten dat het afkopen van die verantwoordelijkheid de vaccinscepsis zal aanwakkeren.

Die contracten zijn niet zo dichtgetimmerd als de Europese Commissie suggereert, aldus Ellen ’t Hoen, een jurist die gespecialiseerd is in wetgeving rond geneesmiddelen. De ‘best reasonable effort’ beloven om de vaccins te leveren? Niet direct overtuigend, vindt ’t Hoen. ‘In alle redelijkheid je best doen, meer is het niet. Ik vind het aan de magere kant.’

De vaccinaanbieders BioNTech/Pfizer en ook Janssen Vaccines, onderdeel van het Amerikaanse Johnson & Johnson, zeggen zich te houden aan de leveringscondities. ‘Natuurlijk staan die in het contract’, zegt Marc Kaptein, medisch directeur van Pfizer Nederland. ‘Maar we kunnen nooit honderd procent garanderen dat we de leveringen ook altijd op de afgesproken datum doen.’

Hoe hard zijn de afspraken? Lastig te zeggen, aldus jurist ’t Hoen. ‘Plechtige beloften zijn volgens haar boterzacht zonder sancties. ‘In die zin hebben de lidstaten het aan zichzelf te danken dat ze nu een flinke achterstand oplopen bij de vaccinaties.’

Wim Groot, hoogleraar gezondheidseconomie aan de Universiteit van Maastricht, mist kennis en slagvaardigheid bij de Europese Commissie. ‘De commissieleden hadden geen ervaring met het afsluiten van dergelijke contracten. Er is onnodig veel tijd verspeeld. Nu slaat de Europese Commissie wild om zich heen. Toch is de EU niet naar de rechter gestapt, het illustreert dat er gaten in het contract zitten. Ze kunnen blijkbaar niet afdwingen dat de lidstaten sneller de vaccins krijgen.’

Het spel

In maart 2020 voelt de Europese Commissie de hete adem in haar nek van Duitsland en Frankrijk. Die zijn samen bezig met de inkoop van vaccins, aanjager is de Duitse minister van Volksgezondheid Jens Spahn, een ambitieuze CDU’er met kanseliersambities.

Hij neemt Nederland en Italië op sleeptouw en in juni hebben deze vier een principeakkoord met AstraZeneca (volgens betrokkenen krap één A4'tje) voor minimaal 300 miljoen doses van een toekomstig vaccin. Andere EU-landen zijn furieus over deze kapitaalkrachtige ‘vaccin-alliantie’.

Uiteindelijk maakt bondskanselier Angela Merkel er een eind aan. Zij verkiest, zoals vaker, het Europese boven het louter Duitse belang. Merkel weet dat met geprivilegieerde toegang tot vaccins voor de vier landen de rest van de EU in de kou komt te staan. Het zou de EU opblazen, grenscontroles afdwingen en het economisch herstel zwaar vertragen.

In juni gaan de EU-landen akkoord met de vaccinstrategie van de Commissie: die zal samen met vertegenwoordigers uit zeven lidstaten (niet toevallig de vier van vaccin-alliantie aangevuld met Spanje, Polen en Portugal) de onderhandelingen met producenten voeren. De rest van de lidstaten wordt nauwgezet op de hoogte gehouden.

Een van de deelnemers herinnert zich de vergadering – ‘in een snikheet zaaltje’ – waarbij een eerste selectie wordt gemaakt uit de ruim 160 aanbieders van vaccins. Uiteindelijk sluit de EU met zes ervan – BioNTech/Pfizer, Moderna, Johnson & Johnson, Sanofi, CureVac, AstraZeneca – contracten voor in totaal 2,3 miljard vaccindoses, meer dan twee keer wat nodig is voor de vaccinatie van alle 450 miljoen EU-burgers.

Hoogleraar Groot vindt dat de EU met AstraZeneca uiteindelijk op het verkeerde paard heeft gewed. ‘Er is veel geld gestoken in een vaccin dat in veel te kleine hoeveelheden kan worden geleverd.’ Onzin, stelt de Commissie. Op het moment dat de contracten gesloten werden (najaar 2020), was totaal onzeker welke vaccins effectief zouden zijn en goedgekeurd konden worden door het Europees Geneesmiddelenbureau (EMA).

‘We konden niet op één paard wedden’, aldus een Commissie-ambtenaar. Daarnaast wil de EU een voorraad opbouwen voor de omliggende landen en Afrika. De EU is met bijna 1 miljard euro ook de grootste donor van het VN-vaccinprogramma Covax.

Vaccinatienationalisme

Vaccineren is een wedren geworden. In maart 2020 tonen de Verenigde Staten interesse voor een kleine maar veelbelovende Duitse vaccinmaker: CureVac. Ursula von der Leyen, de Duitse voorzitter van de Europese Commissie, snijdt de Amerikanen de pas af met een EU-lening van 80 miljoen euro voor CureVac. ‘Hun thuis is hier’, zegt Von der Leyen.

Wilbert Bannenberg zette AstraZeneca bij zijn stichting Farma ter Verantwoording juist als eerste op de lijst van betrouwbare vaccinaanbieders. Bannenberg, tevens oprichter van Wemos Health Unlimited, legde ze allemaal langs de meetlat van ‘Good Covid-19 Company Practices’, met geloofwaardigheid, transparantie, internationale samenwerking en gelijkwaardigheid als toetsstenen.

Zo kwam Bannenberg tot achttien criteria, waarbij AstraZeneca ondanks diverse minpunten het hoogst scoorde. ‘Ze zijn het minst slecht, vooral ook hun vanwege de lage prijs voor hun vaccin.’

Maar als ze die niet in grote hoeveelheden kunnen leveren? Volgens AstraZeneca-topman Soriot krijgen de Britten voorrang omdat ze drie maanden eerder dan de EU een contract hadden gesloten. Europa moest volgens Britse standaard in de queue – de wachtrij – aansluiten. Maar in het contract dat AstraZeneca met de EU sloot staat (artikel 13) dat geen enkele overeenkomst met een derde partij – lees Engeland – de contractuele verplichtingen met de EU in de weg mag staan.

Heeft Soriot met een ‘dubbelspel’ zijn hand overspeeld? Vrijdag wordt het ‘Oxfordvaccin’ van AstraZeneca goedgekeurd door het EMA, al blijkt uit onderzoek dat de prik slechts 60 procent van de mensen boven 18 jaar beschermt tegen het coronavirus.

Nu AstraZeneca bij de leveranties in gebreke blijft, lijkt Pfizer de grote winnaar van de internationale prikwedstrijd te worden. Aanvankelijk twijfelde Nederland aan de moderne techniek die BioNTech/Pfizer hanteert bij het ontwikkelen van het coronavaccin. ‘Dat zie je wel vaker bij innovatie’, aldus medisch directeur Marc Kaptein. ‘Je moet de scepsis wegnemen en laten zien dat het werkt.’

Wielerliefhebber Kaptein vergelijkt de opmars van Pfizer met de gouden inhaalrace van Mathieu van der Poel in de Amstel Gold Race. ‘Aankomend talent, niemand dacht dat hij kon winnen. Hij lag ook ver achter en profiteerde van getreuzel in de kopgroep. Zo werden wij de Mathieu van der Poel van de vaccinaanbieders.’

Pfizer zegt niet de gaten te kunnen vullen die AstraZeneca laat vallen. Volgens Kaptein heeft zijn bedrijf in 2020 al 50 miljoen doses geproduceerd. Dit jaar komen daar voor Europa 300 miljoen vaccins bij. De EU sloot onlangs een contract voor nog eens 300 miljoen doses.

In wielertermen zegt Kaptein nu het verzet 55-11 te draaien, de grote plaat, om de beloofde doses mogelijk eerder af te leveren. ‘De grootste druk is tijdens de komende drie maanden.’

Wordt het in die internationale prikcompetitie nu toch ieder voor zich? De Europese solidariteit wordt op de proef gesteld. Gezondheidseconoom Groot: ‘In Duitsland hoor je al klachten waarom ze het hebben overgelaten aan de Europese commissie, terwijl dat land veel had geïnvesteerd in BioNTech. Italië vroeg zich af waarom het net zoveel vaccins kreeg als Malta. Het is eigen volk eerst nu.’

Ook Wilbert Bannenberg ziet een ‘trumpistische houding’ ontstaan in Europa. ‘De Europese landen hebben meer dan 2,5 keer zoveel doses besteld als nodig is. De helft van de totale capaciteit is gekocht door 15 procent van de wereld. In dit tempo moeten de Afrikaanse landen wachten tot 2024 voor iedereen is ingeënt.’

Het vaccindebacle heeft de geloofwaardigheid van de EU ondermijnd, aldus hoogleraar Groot. ‘Het anti-Europese sentiment wordt alleen maar wordt versterkt. Vorige week formuleerde de Europese Commissie als doelstelling dat 70 procent van de Europeanen deze zomer gevaccineerd kan zijn. Dat gaat nooit lukken, we zitten nu op 2 procent. We gaan nog maanden last houden van het onhandig manoeuvreren van de Europese Unie.’

Jurist ’t Hoen pleit voor nieuwe, internationale afspraken over de productie en distributie van de vaccins. ‘Dat moet je niet alleen overlaten aan de rijke landen, nu dreigt zelfs een vaccinoorlog.’

(VK)