We hebben het steeds beter, maar tóch zijn we bozer en minder tevreden: hoe komt dat?

Als je naar de kale cijfers kijkt, hebben we het nog nooit zo goed gehad. Toch worden we ontevredener en bozer, constateert de OESO. Lichtpuntje: ‘Onvrede is nodig om te veranderen.’

Het gaat goed, maar het gaat slecht. In Parijs, op de burelen van de OESO (zie kader), zijn ze er best van geschrokken. Ze kennen ze de cijfers namelijk als geen ander. Bijvoorbeeld: we zijn met z’n allen rijker geworden. De laatste dertig jaar is het bruto nationaal product (alles wat er in een jaar door de bevolking van een land wordt verdiend) alleen maar gestegen. En niet alleen in de rijke landen, maar ook, en met name, in de ontwikkelingslanden. Het aantal mensen dat moet leven in extreme armoede is spectaculair gedaald: van 36 procent van de wereldbevolking in 1990, naar 10 procent in 2015.

En: overal in de wereld is de middenklasse in opkomst. Waar veel landen voorheen alleen armen en rijken kenden en niks daar tussenin, wordt inmiddels meer dan de helft van alle mensen tot de middenklasse gerekend.

Ander goed nieuws: over het geheel gesproken is de levensstandaard omhooggegaan. Mensen hebben het beter gekregen. Dankzij een combinatie van economische groei en een stijging van overheidsuitgaven genieten steeds meer ontwikkelingslanden van belangrijke sociale voorzieningen als zorg en onderwijs. Voor het eerst, zo concludeert de OESO in haar rapport ‘Van protest naar vooruitgang?’ (dat deze week verscheen), is de ongelijkheid tussen landen afgenomen. En voor het eerst kunnen we misschien voorzichtig concluderen dat arme en rijke economieën niet ver van elkaar verwijderd zijn, maar in elkaar grijpen.

Dalend vertrouwen

Maar. Bij de OESO zien ze tegelijkertijd, net als wij allemaal, hoe overal in de wereld de onrust naar de oppervlakte borrelt. Demonstraties, stakingen, gele hesjes, een almaar en gestaag dalend vertrouwen in de overheid, opkomend populisme, steeds meer mensen die het vertikken om te gaan stemmen. Hoe kan dat?

‘Dat is een interessante vraag,’ zegt Alexander Pick, econoom bij de OESO en nauw betrokken bij het onderzoek. ‘Sinds 2010 komen we elk jaar met een groot onderzoek naar wat wij ‘verschuivende welvaart’ noemen; van het rijke Westen naar de ontwikkelingslanden, dus. Binnen dit thema keken we in eerdere edities bijvoorbeeld naar sociale samenhang in landen en naar internationale migratie. Voor deze editie onderzochten we hoe de golf van ontevredenheid zich verhoudt tot de grote economische groei. Conclusie: wat ons betreft zit daar geen tegenstelling.’

Massale rellen

Het mooiste voorbeeld hiervan is Chili. Dat is niet alleen één van de sterkste economieën in Zuid-Amerika, maar ook een stabiele democratie. Uit cijfers uit 2018 blijkt dat de mensen toen niet overdreven tevreden waren, maar zeker positiever dan de meeste anderen in de regio. Een derde zag vooruitgang, en was daar blij mee, terwijl een kwart de economische situatie ‘zeer goed noemde en vertrouwen had in de overheid. Dat lijkt niet veel, maar in Zuid-Amerika geldt dat als bijzonder hoog. Toch braken hier in 2019 massale rellen uit. Miljoenen mensen gingen de straat op, er vielen zelfs doden. Het luidde een lange periode van instabiliteit in. De onmiddellijke aanleiding voor de onlusten was bijna te triviaal voor woorden: een kaartje voor het openbaar vervoer werd iets duurder.

‘Daar ging het natuurlijk niet om,’ zegt Pick. ‘Wat me echt verraste, is dat algemene cijfers precies dat zijn: algemene cijfers. Wie niet goed kijkt, heeft niet meteen in de gaten dat er iets mis is. Pas als je een wat langere periode overziet, en voorbij de cijfers, dan valt bijvoorbeeld op dat de Chilenen steeds minder zijn gaan stemmen. Ook werd er meer gestaakt en geprotesteerd. Dat duidt op structurele ontevredenheid.’

‘Mensen voelen zich niet gehoord’

Het staat ook in het rapport: de meeste mensen worstelen, ondanks de kale groeicijfers. Het leven voldoet niet aan hun verwachtingen, ze voelen zich niet gehoord. Dit probleem is overal te horen en te zien, ook in een rijk land als België. Waar we ook vandaan komen, zeggen de onderzoekers: we willen een stabiele economie, een baan, geen of in elk geval minder corruptie, betere openbare voorzieningen. In Chili bleek het probleem te liggen in de grondwet, die stamde uit de jaren 80, de tijd van de dictator Pinochet. Die legde de macht exclusief bij de president, liet weinig ruimte voor discussie of verandering en trok vooral de grote bedrijven voor. De gewone Chileen voelde zich alleen staan.

Pick: ‘Dat gat tussen gewone mensen en de machthebbers is echt een grote reden tot zorg. In veel landen zit er helemaal niets tussen jou en de regering. Geen vakbond, geen actiegroep, geen ombudsman, niks. Het is niet overal hetzelfde, maar wordt op veel plaatsen wel zo gevoeld. Daar heeft die lange periode van ongekende groei blijkbaar dus geen enkele invloed op.’

Onmiddellijk actie nodig

Het wordt helaas nog erger. De coronapandemie heeft niet alleen de economische groei gestopt, maar landen ver teruggeworpen. En daar komt de klimaatcrisis nog eens bovenop. ‘Dat thema zou ons volgende onderwerp van onderzoek kunnen worden,’ zegt Pick. ‘Het is niet iets waar je mee kunt leren leven of waar we de tijd voor kunnen nemen. Er is onmiddellijk actie nodig. Van iedereen. Maar dan moet je het wel eens zijn over de manier waarop. En dat is nog lang niet het geval.’

Het zijn alles bij elkaar problemen die een mens niet vrolijk stemmen. ‘Nee, ik ben ook pessimistischer geworden door dit onderzoek. Maar er is ook hoop. Nu we door de pandemie gedwongen zijn om onze manier van leven onder de loep te leggen, laten we dan meteen doorpakken.’

In het jargon van tegenwoordig heet dat build back better. En, zegt Pick, laten we dan in ’s hemelsnaam zorgen dat de burgers worden meegenomen. ‘Erg ingewikkeld, dat vergt een hele omslag, ook van burgers. Die moeten zelf verantwoordelijkheid nemen, en niet alles overlaten aan de overheid. Verandering moet van onderen beginnen.’

Machtig wapen

En hoe vreemd het wellicht klinkt: al die onvrede die de OESO signaleert, zou weleens een machtig wapen kunnen zijn. In het onderzoek wordt de uitvinder Thomas Edison geciteerd: ‘Onvrede is de eerste voorwaarde voor vooruitgang.’ Als we even teruggaan naar Chili, dan zien we hoe het kan werken. Daar gingen als gevolg van alle onrust, protesten en zelfs doden de raderen draaien.

Er kwam eerst een referendum over de vraag of er een nieuwe grondwet moest komen. Het antwoord was ja. Ook werd per referendum besloten dat de bevolking mocht beslissen over de samenstelling van de commissie die die grondwet zou gaan opstellen. Dat leidde ertoe dat de traditionele politieke partijen, met name de rechtse, niet mochten meepraten. De commissie omvat nu onder anderen onafhankelijke deskundigen, evenveel vrouwen als mannen en zelfs vertegenwoordigers van de inheemse bevolking.

‘Echt een succes,’ zegt Pick. Maar, waarschuwen de onderzoekers: de veranderingen die we nodig hebben, gaan we niet teweegbrengen met een langetermijnproject. Dit wordt oneindig.

(AD)