Wie kritisch is in China, loopt altijd kans om zomaar te verdwijnen

Vele duizenden mensen worden ieder jaar in China vastgehouden buiten de normale juridische procedures. Dit systeem van verdwijningen houdt de schrik erin.

Of je nu tennisser bent, journalist, zakenman, actrice of politiechef, het kan iedereen in China overkomen: ineens ben je verdwenen. Zonder procedure, zonder aanklacht, zonder dat familie of andere naasten op de hoogte worden gebracht en voor onbekende duur. Wie weer tevoorschijn komt, na weken of maanden, vertelt zelden wat er is gebeurd.

Toch is China een rechtsstaat, althans dat beeld wil de overheid graag schetsen. Met wetten, rechters en procedures. Op dat rechtssysteem bestaat internationaal wel veel kritiek, van organisaties als Amnesty International en Human Rights Watch: rechters doen wat de Communistische Partij voorschrijft, zittingen zijn zelden toegankelijk en de kans op vrijspraak is miniem.

Maar naast de officiële justitie bestaat een heel systeem van detentie waarover veel minder bekend is. De partij, lokale overheden en inlichtingendiensten kunnen mensen willekeurig vasthouden zonder daar iets over bekend te maken. Is dit ook tennisster Peng Shuai overkomen, nadat ze op sociale media liet weten dat een hoge politicus haar seksueel had misbruikt?

'Mensen worden geslagen, seksueel geweld komt ook veel voor’

Begin november plaatste Peng haar aanklacht op Weibo, China’s populairste platform. Daarna verdween ze uit beeld, tot de staatsmedia twee weken later een e-mail toonden die door haar geschreven zou zijn, waarin stond dat het allemaal een misverstand was. Daarna volgden foto’s en video’s van Peng, die ogenschijnlijk zorgeloos uit eten ging of tennisballen signeerde voor kinderen.

Waar Peng in de tussentijd was, of waar ze op dit moment verblijft, is onduidelijk. ‘Waarschijnlijk is ze verdwenen in het systeem’, zegt Laura Harth van de mensenrechtenorganisatie Safeguard Defenders. Mensen die verdwijnen, worden op verschillende plaatsen vastgehouden: in een hotel, een onopvallend kantoorgebouw of gewoon onder huisarrest. Wat daar gebeurt, is wel duidelijk, zegt Harth: druk uitoefenen, zowel geestelijk als fysiek.

‘In ieder geval dat wij in kaart hebben gebracht is gemarteld’, zegt Harth. ‘Mensen worden geslagen, ze krijgen drugs toegediend of juist geen medicatie die ze wel nodig hebben. Seksueel geweld komt ook veel voor, of de dreiging daarmee. Ze verblijven in een ruimte zonder ramen, terwijl het licht 24 uur per dag wordt aangelaten. Familieleden worden bedreigd.’

Honderdduizenden mensen tijdelijk verdwenen

Safeguard Defenders (SD) is een kleine organisatie, opgericht door Peter Dahlin. De Zweedse mensenrechtenactivist bracht begin 2016 zelf 23 dagen door in detentie. Nadat hij uit China kon vertrekken begon hij een nieuwe organisatie, die zich inzet voor iedereen die in dat land opkomt voor de mensenrechten. De Vlaamse Harth is programmadirecteur voor SD in Italië. Ze raakte bij de organisatie betrokken nadat ze in 2017 meemaakte dat de Oeigoerse politicus en activist Dolkun Isa werd opgepakt in Rome.

Chinadeskundigen aan universiteiten laten zich liever niet uit over de verdwijningen. Vragen om commentaar blijven onbeantwoord, of worden kortweg afgedaan. Wat wel bekend is, komt dus vooral van organisaties als SD. Die krijgt informatie van mensen in China, zegt Harth, al wil ze uit veiligheidsoverwegingen geen namen noemen. Via de contacten in China zijn de afgelopen jaren de ervaringen opgetekend van ongeveer tweehonderd mensen die tijdelijk verdwenen. Maar ook uit openbare gegevens is wel het een en ander bekend.

Naar schatting zijn in de afgelopen jaren meer dan honderdduizend mensen in China op de een of andere manier tijdelijk verdwenen, zo blijkt uit een recent rapport van SD. De cijfers zijn gebaseerd op informatie van het Nationaal Veiligheidscomité (NSC) en het Volkshooggerechtshof, de hoogste rechter in China. Er bestaan zeker zes verschillende vormen van buitengerechtelijke detentie, waarvan er twee verantwoordelijk zijn voor veruit de meeste gevallen: Residential Surveillance at a Designated Location (RSDL) en Liuzhi.

Geheel buiten het juridische kader

RSDL bestaat sinds 2013. Het is een systeem dat de overheid het recht geeft mensen tijdelijk vast te houden, bijvoorbeeld als zij de nationale veiligheid in gevaar brengen – een breed begrip in China. In principe moet de familie binnen 24 uur op de hoogte worden gebracht en hebben verdachten recht op bijstand van een advocaat. Beide regels worden vrijwel nooit uitgevoerd. RSDL functioneert in de praktijk als een gereguleerde versie van een veel langer bestaande traditie in China waarbij iedereen die lastig is voor de overheid opgesloten kan worden.

Liuzhi staat geheel buiten het juridische kader. Dit systeem biedt de Communistische Partij de mogelijkheid om mensen op te pakken, bijvoorbeeld vanwege corruptie. Net als bij RSDL kunnen zij maximaal zes maanden worden vastgehouden, in complete afzondering, en is er geen mogelijkheid tot beroep. Luizhi is vooral gericht op partijleden en ambtenaren.

Naast de twee grote systemen waarin mensen verdwijnen, zijn er meer opties, zoals huisarrest en mensen tijdelijk ‘op vakantie’ sturen. Veroordeelden die officieel vrij komen, worden soms nadien nog vastgehouden, buiten het justitiële systeem.

Belangrijk of bekend zijn biedt niet altijd bescherming. In september 2018 verdween Meng Hongwei, toen hij China bezocht vanuit Frankrijk. Daar was Meng hoofd van de internationale politieorganisatie Interpol. Vanuit China kwam de mededeling dat hij aftrad als voorzitter, maar zijn vrouw in Frankrijk hoorde niets. Het laatste bericht dat ze kreeg van haar man was een emoji van een mes, vlak voor zijn verdwijning.

Toen Meng in juni 2019 weer opdook, was dat in de rechtszaal, waar hij bekende meer dan twee miljoen dollar aan steekpenningen aangenomen te hebben. Hij werd veroordeeld tot 13,5 jaar cel en ging niet in beroep.

Veruit de meeste personen die tijdelijk verdwijnen in China komen helemaal niet voor de rechter. Zij duiken op een gegeven moment weer op en houden zich dan gedeisd. Zoals Jack Ma, de voormalige topman van het Chinese concern Alibaba, bekend vanwege zijn extraverte optreden.

Zijn toespraak met kritiek op de Chinese banken en financiële toezichthouders, in het najaar van 2020, ging blijkbaar te ver. Ma verdween enkele maanden van de radar, een beursgang van een van zijn bedrijven ging niet door en sinds hij weer opdook begin 2021 laat hij weinig meer van zich horen.

Fan Bingbing deed dat wel, in het najaar van 2018 bood de populaire actrice haar excuses aan en betaalde vrijwillig een boete vanwege belastingontduiking. In juli 2018 was ze plotseling verdwenen, het is onbekend waar ze in de tussenliggende maanden verbleef.

Vrij veel bekend is er over Zhang Zhan, een burgerjournalist die in februari 2020 naar Wuhan vloog om verslag te doen van de corona-uitbraak. In mei verdween ze en in de maanden erna werd ze gemarteld, volgens een rapport van Amnesty International.

Zhang, die inmiddels is veroordeeld tot vier jaar gevangenisstraf, ging in hongerstaking. Mensenrechtenorganisaties, de Verenigde Naties en verschillende buitenlandse regeringen hebben bij de Chinese overheid hun zorgen geuit over haar gezondheid. Verschillende VN-organen hebben al eerder RSDL en Liuzhi veroordeeld en China opgeroepen onmiddellijk te stoppen met deze systemen.

Alleen sommige dappere mensen praten nog

Het systeem van verdwijningen vervult een functie voor de Chinese overheid, zegt Harth. ‘Het werkt. Mensen kennen het en zijn er bang voor. Ze weten dat dit een van de dingen is die de overheid kan doen. Ze zijn zelfs bang om over bepaalde onderwerpen te praten, net als vroeger in de Sovjet-Unie. Alleen sommige dappere mensen doen dat toch, bijvoorbeeld over het lot van de Oeigoeren.’

Van die bevolkingsgroep, in de westelijke regio Xinjiang, is een groot deel opgesloten. In de kampen voor Oeigoeren en andere islamitische minderheden zitten naar schatting vele honderdduizenden mensen vast, wellicht meer dan een miljoen. Dit systeem, volgens Peking gaat het om centra voor omscholing, staat los van de andere vormen van verdwijning als RSDL en Liuzhi.

De ‘twee Michaels’ verdwenen nadat Huawei-topvrouw in Canada was aangehouden

Het systeem van verdwijningen heeft ook invloed buiten de Chinese grenzen. Zo zijn er gevallen bekend van Chinezen die elders verdwijnen en in eigen land weer opduiken. Er zijn verhalen over Chinese detentiecentra in het buitenland, onder meer in Centraal-Azië. En in China kunnen ook buitenlanders verdwijnen.

De bekendste buitenlanders die dit overkwam, zijn de ‘twee Michaels’. Michael Kovrig en Michael Spavor verdwenen in december 2018, kort nadat de Chinese topvrouw van Huawei Meng Wanzhou in Canada was aangehouden op verzoek van de Amerikaanse justitie.

De twee Canadezen werden acht uur per dag ondervraagd in cellen waar het licht altijd aanbleef en pas in juni 2020 werden zij officieel aangeklaagd. In september van dit jaar kwamen ze ineens vrij, net toen ook Meng terug mocht naar China. Peking ontkent overigens ieder verband tussen deze zaken.

Er zijn meer voorbeelden van verdwenen buitenlanders, vaak van Chinese afkomst. De Australische Cheng Lei was een populaire presentatrice op de Engelstalige Chinese tv-zender CGTN. In augustus 2020 was ze ineens onvindbaar, zonder enig bericht aan haar familie. In februari van dit jaar werd ze officieel aangeklaagd omdat ze de staatsveiligheid in gevaar gebracht zou hebben.

De Chinese overheid en de Communistische Partij hebben kritische personen altijd vervolgd, maar aan het eind van de vorige eeuw en het begin van deze eeuw leken de autoriteiten de teugels enigszins los te laten. Onder leiding van Xi Jinping worden nu in de hele maatschappij de touwtjes weer aangetrokken.

Ook jonge feministen, studenten en ondernemers verdwijnen

De aantallen verdwenen personen stijgen de afgelopen jaren, zegt Harth, en niet alleen politieke tegenstanders lopen gevaar. ‘De doelen van de Chinese overheid worden steeds breder. Ook jonge feministen, studenten en ondernemers verdwijnen.’ Het doel is niet alleen hen te laten zwijgen, zegt Harth. ‘Ze willen die mensen echt overtuigen, het is een vorm van hersenspoeling.’

Problematisch is volgens Harth ook dat andere landen betrokken worden. China heeft al uitleveringsverdragen met onder meer België, Frankrijk, Italië en Spanje. Sommige landen en organisaties, zoals Australië en en het VN-anti-drugsbureau UNODC, doen ook zaken met het Nationaal Veiligheidscomité.

Bovendien maken de Chinese praktijken ook opgang in het buitenland, zegt Harth. ‘Andere regimes zien dat het werkt en denken: oké, dat kunnen wij ook. Vietnam is daar al mee bezig en China geeft trainingen in onder meer Cambodja. Hoe langer China ermee wegkomt, hoe waarschijnlijker het wordt dat andere landen het overnemen.’

(Trouw)