Wim Helsen: ‘Ik probeer te stoppen met roken, maar ik ben bang dat ik dan de connectie met mijn vader verlies’

‘Niet mijn apen, niet mijn circus’ heet het nieuwste staaltje absurdisme van Wim Helsen (53). ‘Schuld bestaat niet. Maar wat wél bestaat, is verantwoordelijkheid.’

Vijf minuten na de afgesproken tijd wandelt Wim Helsen (53) met een felroze muts op zijn hoofd de lege bar binnen van het hotel waar hij de hele week logeert. Geen probleem, het is dat hij even later zelf begint over zijn gewoonte om te laat te komen. ‘Meestal niet een beetje te laat, maar veel te laat. Een kwartier, een half uur, een uur.’ Wat dat zegt over hem en zijn voorstelling in de maak, daarover zullen we het zo hebben. Eerst even roken.

De cabaretier is in Amsterdam om eindelijk weer try-outs te spelen van zijn zesde programma ‘Niet mijn apen, niet mijn circus’. De tekst waarmee de voorstelling aan de man wordt gebracht, geeft over de thematiek weinig prijs. ‘Wat heeft de wereld nodig? Wat heeft een mens nodig? Wat hebt u nodig? Eenvoudige vragen. Eenvoudige vragen vragen om ingewikkelde antwoorden. Dat treft – Wim Helsen bulkt van radicale, geheimzinnige en willekeurige antwoorden. Hij deelt die graag met u – omdat hij uw vriend is. Uw eerlijke, echte, beste vriend. Luister, hij lijkt iets te zeggen: ‘Niet mijn apen, niet mijn circus.’’

Ook deze voorstelling liet even op zich wachten. Met zijn vorige, Er wordt naar u geluisterd, toerde hij van 2016 tot 2018. Daarin speelde hij een eenzame man die een begrafenis moest leiden, terwijl hij dat niet wilde of kon. Misschien is het zonde om weg te geven met wat voor onthecht figuur zijn publiek dit keer het genoegen heeft, en met welke onnavolgbare wendingen hij in ‘Niet mijn apen, niet mijn circus’ verzeild raakt bij de immer impliciete boodschap onder zijn absurdisme – Wim Helsen tekent voor die ‘hoe kwamen we hier ook alweer terecht?’-ervaring.

Laten we het houden op een dwaas verhaal dat alleen maar gekker wordt zodra er een geit aan te pas komt, een geit die wijsheid in pacht heeft over de invloed van schuldgevoelens op ons denken, doen, laten en voelen.

Er moest nog wel wat gebeuren om alle elementen in dat verhaal op zijn plek te laten vallen, zei Helsen in november. Toen troffen we elkaar in Wuustwezel, een klein grensdorpje, waar hij vlak voor aanvang van een try-out te horen kreeg dat de theaters in Nederland nu weer om 5 uur moesten sluiten. Het vooruitzicht was toen om nog negen try-outs te spelen en eind januari in première te gaan in De Kleine Komedie in Amsterdam. Die shows gingen dus allemaal niet door. Intussen is de première opgeschoven naar begin april, in zijn woonplaats Antwerpen. Daarna vervolgt Helsen – geliefd in twee landen – zijn Nederlandse tournee.

Aanvankelijk vatte hij het plan op iemand te spelen die gelooft dat hij een popgroep is, in zijn eentje. ‘Ik was daar in de periode voor de pandemie heel enthousiast over, maar na de eerste lockdown kon ik me niet meer herinneren wat ik er zo leuk aan vond.’ (lacht) ‘Mensen en dingen veranderen, toch?’

Als hij wat hem de afgelopen tijd bezighield moet terugbrengen naar één woord, dan is het: schuld. Drie woorden: schuld bestaat niet. Tweeënhalf jaar geleden was hij aan het wandelen in Frankrijk – de route die ook pelgrims onderweg naar Santiago de Compostella afleggen – toen hij onderweg een Duitse vrouw ontmoette. Hij en Yvonne liepen een tijdje met elkaar op, in gesprek over de worstelingen des levens, en toen kwam zij dus met dat ene zinnetje op de proppen: schuld bestaat niet.

‘Alsof ze de gordijnen opendeed’, zo beschrijft Wim Helsen dat moment. ‘Het kwam bij mij direct binnen als iets heel waars, een openbaring. Stel je voor, dacht ik, dat ik zoiets kan laten gebeuren bij een publiek, dat de mensen in de zaal ook die ervaring hebben: alsof de hemel plots open klaart.’

In Amsterdam haalt hij dat eeuwige te laat komen aan om uit te leggen wat hij precies bedoelt. ‘Als ik weer eens te laat kom, ben ik iets anders te lang blijven doen. Ik had op tijd kunnen komen, als ik het een beetje beter ingepland had. Maar ik ben te laat, voor de zoveelste keer. Wat drijft mij ertoe om telkens opnieuw in die val te trappen?

‘Als ik te laat kom, sta ik eigenlijk meteen in het krijt bij jou, ik heb iets goed te maken. Ik moet mij verontschuldigen tegenover jou, breng mijzelf voor mijn gevoel in de positie van ‘de mindere’. Ik maak mezelf afhankelijk van jouw absolutie. Als jij te kennen geeft dat het niet uitmaakt dat ik te laat ben, is er opluchting bij mij. Als je kregelig blijft, of de hele tijd steekjes onderwater uitdeelt omdat je je miskend voelt door mijn te laat komen, dan blijft het slechte gevoel hangen. Ik heb gemerkt dat het een positie is die ik vaker opzoek, de positie van schuldige. Onbewust natuurlijk, want niemand wil graag in die positie terechtkomen.’

De Duitse wandelaar – ze is intussen een vriendin geworden – zette hem aan het denken over de oorsprong van die neiging. ‘Ze liet me inzien dat het terugvoert op de overtuiging niet goed genoeg te zijn, die ik heb overgeërfd.’

- Van wie?

WIM HELSEN «Van mijn vader. Hij was een gefrustreerde, ongelukkige man die zich altijd onbegrepen voelde. Hij dronk en hij had extreme woedebuien, waardoor er altijd spanning was thuis. Hij had altijd het gevoel dat wat hij deed niet goed genoeg was voor mijn moeder. Om te ontsnappen aan de druk om goed genoeg te zijn, deed hij júíst ongerijmde dingen waarmee hij zichzelf onmogelijk en schuldig maakte: drinken, wegblijven.

»Ik begreep ineens dat het geloof in mijn eigen zwakte verbonden is met hoe mijn vader in elkaar zat. En dat ik het zelf in stand houd. Het is zinloos om jezelf wijs te maken dat je wél sterk bent, maar het is zinvol om te beseffen dat die overtuiging ook maar een idee is dat je hebt overgenomen.

»Hoe komen mensen er toch bij hè, die zelfsabotage? Ken je dat gedicht van Philip Larkin, This be the verse? Het begint zo. (Citeert uit zijn hoofd de eerste alinea)

»‘They fuck you up, your mum and dad.
They may not mean to, but they do.
They fill you with the faults they had
And add some extra, just for you.

»Je kunt het op honderden manieren verkeerd begrijpen natuurlijk: schuld bestaat niet. Als juridische term mag schuld blijven bestaan. Ik bedoel het niet als een vrijkaartje om eender wat te mogen doen.

»Mij gaat het om de mengeling van gevoel, ideeën en overtuigingen die je met je meedraagt, en die maken dat je dingen doet zoals je ze doet. Schuld, in deze betekenis van het woord, zit alleen maar in mijn hoofd. Hoe meer ik geloof in schuld, hoe meer ik geneigd ben dingen te doen waardoor ik mij schuldig maak, dingen die destructief zijn voor mijn omgeving of mezelf. Schuld bestaat niet. Maar wat wél bestaat, is verantwoordelijkheid.»

- Je was net maar vijf minuten te laat.

HELSEN (grijnst) «Ik was ook trots. Hoe meer ik mezelf ervan bewust ben, hoe beter ik kan kiezen. Als het waar is dat schuld niet bestaat, en dat ik dus niet inherent schuldig ben, dan hoef ik dus ook niet te bewijzen dat ik slecht of stom ben. Snap je? Dan kan ik gewoon kiezen: wat voelt nu het beste? Ik hoef niet vast te draaien in het gedrag van degene die ik ben als ik geloof dat ik schuldig ben.

»Eigenlijk had ik ook echt op tijd kunnen zijn, om 11 uur. Ik ben net iets te lang blijven lezen. Ik weet dat het jou niet uitmaakt, maar het is gewoon leuker om op tijd te zijn. Ik neem het zelf nooit iemand kwalijk als diegene te laat is. In tegendeel: ik voel zelfs vaak opluchting. Ik vind het leuk om eens in de rol te zitten van degene die op tijd is.»

‘Niet mijn apen, niet mijn circus’ is een van origine Pools gezegde dat volgens Wim Helsen zoiets betekent als: niet mijn probleem. Of: daar houd ik me verre van. Het gaat over verantwoordelijkheid afschuiven, zegt hij, maar evengoed over wat we onszelf vertellen over wie we zijn en wat we nodig hebben om het verhaal over onszelf in stand te houden. Welke apen in ons leven horen eigenlijk niet in het circus thuis? Zijn die apen wat we ‘de aard van het beestje’ noemen, of is dat te makkelijk?

- Ik ken mensen die standaard veel te laat komen en lijken te vinden dat anderen maar gewoon moeten accepteren dat het bij hen hoort.

HELSEN «Zeggen dat je nu eenmaal zo bent, iemand die altijd te laat komt, is een manier om jezelf onkwetsbaar te maken voor de verwijten, het ongemak of de mogelijke teleurstelling van een ander. ‘Je kent mij toch?’ is een manier om daarop te anticiperen. Ik ken dat maar al te goed. Als je artiest bent, wordt dit soort gedrag ook gemakkelijk van je verdragen; ach, hij is een beetje een warkop. Meestal zeggen mensen er niks van.

»Ik ben vaak te laat gekomen bij mensen die belangrijk zijn in mijn leven. Mijn moeder, mijn kinderen, mijn lief, mijn vorige lief. Bij iemand die ik nog niet of nauwelijks ken, zoals jij, is de kans iets groter dat ik op tijd ben.»

- Is er iets veranderd sinds je dit inzicht hebt opgedaan?

HELSEN «Ik heb het gevoel dat ik nog in een incubatieperiode zit. Ik ben meer gaan zien en herkennen waarin het allemaal doorwerkt. Te laat komen is natuurlijk maar één voorbeeld. Het zit zó diepgeworteld in mij; het alleen maar weten en mezelf ervan bewust zijn, is niet genoeg om mezelf ervan te bevrijden. Dat schuld niet bestaat, is natuurlijk pas echt bevrijdend als het leidt tot een transformatie. Avond na avond met het onderwerp bezig zijn in een voorstelling helpt wel om mijn aandacht er steeds opnieuw op te richten.

»Wat Bob Dylan zingt in ‘It’s alright, ma’, ‘he not busy being born is busy dying’, is ook heel erg waar. Het tegenovergestelde van dood is niet leven, maar geboorte. Of opnieuw geboren worden.»

- Wat is er nodig om de wedergeboorte van Wim Helsen te voltooien?

HELSEN (lange stilte) «‘Eh, ja.’ Lacht: ‘Het zou het beste zijn als ik op die vraag een eenvoudig antwoord kan geven. Voor mijzelf, hè! Ik heb een antwoord, maar ik vind het gênant hoe belachelijk eenvoudig het is en hoe dikwijls ik het al heb gezegd.»

- Zeg toch maar.

HELSEN «Wat ik volgens mij nodig heb om te veranderen, is stoppen met roken. Ik ben al eens vierenhalfjaar jaar gestopt. Ook daarna ben ik er nog zo veel mee bezig geweest, maar het is telkens mislukt. Uiteindelijk gaat het niet om dat roken, maar om kiezen voor een andere realiteit. Als ik kies voor een leven zonder roken, zonder andere verslavingen, voor op tijd komen, en ga zo maar door, dan moet ik iets loslaten. En loslaten veroorzaakt pijn. Daarom is het zo moeilijk.»

- Wat laat je los als je iemand wordt die niet rookt, op tijd komt, zich minder vaak in de rol van schuldige manoeuvreert?

HELSEN «De misvatting is dat ik dan de connectie met mijn vader verlies. Dat denk ik. Dit is wat ik mezelf van kleins af aan heb voorgehouden: om de connectie met mijn vader te behouden, moet ik denken en voelen zoals hij. Ik ben daar niet uitzonderlijk in, zo functioneren kinderen. Ik doe niet precies dezelfde dingen als hij om mezelf schuldig te maken, ik ben bijvoorbeeld niet verslaafd aan alcohol. Hij rookte trouwens ook, maar hij is gestopt, uiteindelijk ook met drinken.

»Die incubatietijd is misschien een laf excuus om mezelf nog wat tijd te gunnen, om nog wat langer vast te houden aan wat niet werkt, maar wel comfortabel voelt, omdat het bekend is. Tegelijkertijd denk ik dat de voorstelling die ik aan het maken ben, pas écht enthousiasme losweekt en maximale zeggingskracht kan hebben voor zowel de mensen als voor mij, wanneer ik zelf de verandering heb ingevuld. Dan gaan mensen met een ander gevoel de zaal uit dan waarmee ze naar binnen gingen.»

- Dus als ik het goed begrijp ben jij gestopt met roken als de voorstelling af is.

HELSEN «Misschien moeten we dat maar afspreken, ja.’ Dan: ‘Verantwoordelijkheid nemen betekent: een antwoord geven op wat er in jou ontstaat. Als in mij de nood ontstaat om een sigaret te roken, dan heb ik een keuze. Ik hoop dat ik straks niet meer hoef na te denken over het antwoord: ik ga het niet doen, ik kies voor iets anders. Je kunt altijd zelf kiezen in welk verhaal je leeft. Je moet alleen een manier vinden om jezelf in dat verhaal te laten geloven.»

Première 9/4, Arenbergschouwburg, Antwerpen.