Nieuwe klassenstrijd
Wordt corona de nietsontziende vereffenaar van de ongelijkheid?
De geschiedenis leert: meer gelijkheid komt zelden zonder dood en verderf. Nu corona het Westen zo hard raakt, is de vraag: wordt dit virus de grote gelijkmaker tussen arm en rijk? Gaat de politiek beslissingen nemen die niet de banken, maar de gewone man vooruithelpen?
‘Wees voorzichtig met wat je wenst,’ schreef de Oostenrijkse historicus Walter Scheidel drie jaar geleden in zijn geruchtmakende boek ‘The Great Leveler’: alleen als de vier ruiters van de Apocalyps over de aardbol galopperen, verandert er echt iets aan de kloof tussen arm en rijk. Grote ongelijkheid is al millennia ’s werelds fabrieksinstelling, behalve in tijden dat de vier ruiters Dood, Oorlog, Pest en Hongersnood in de stijgbeugels klommen, betoogde Scheidel.
Zelden was de rijkdom in het Westen bijvoorbeeld gelijker verdeeld dan tijdens Les trente glorieuses (1945-1973) of het leven van Jeanne d’Arc (1412-1431), maar daar gingen wel twee wereldoorlogen of de ene pestepidemie na de andere aan vooraf. Wie meer gelijkheid wil, waarschuwde Scheidel, moet beseffen dat dit in de geschiedenis hoogst zelden zonder dood en verderf is gelukt.
Scheidel had niet kunnen bevroeden dat de ‘bleke ruiter’ van de pest zijn ros in onze tijd nog eens zo de sporen zou geven. Het roept de vraag op wat corona doet met de tegenstellingen in de samenleving: verkleint of vergroot de pandemie de kloof tussen rijk en arm? En welk licht werpt het virus op de ongelijkheid van nu?
Rijke landen hard getroffen
Wie door zijn oogharen kijkt, kan de indruk krijgen dat het coronavirus rijk en arm tot nu toe ongeveer even zwaar treft. Waar de verschrikkingen van ebola, cholera, hiv/aids en andere infectieziekten de voorbije jaren (vrijwel) alleen de armste landen troffen, eist het coronavirus vooralsnog de meeste slachtoffers in de rijkste landen. Op de beursvloeren ging afgelopen weken een godsvermogen in rook op. Alleen al op 9 maart – ‘Zwarte Maandag’ – verloren de 500 rijksten der aarde 239 miljard dollar (216 miljard euro).
Maar schijn bedriegt. Het coronavirus leidt ook tot klassenstrijd. Steenrijke Russen die, voor het geval dat ze besmet raken, schaarse beademingsapparaten hamsteren, zijn een extreem voorbeeld, net als de exodus van New Yorkse welgestelden naar de Hamptons en andere buitenwijken, ‘op de vlucht voor de rest van ons’, zoals New York Magazine kopte. Filmsterren en voltallige NBA-basketbalselecties krijgen moeiteloos een coronatest, terwijl er in de hele wereld een tekort aan is.
Die klassenstrijd is niks vergeleken bij de internationale dimensie, vreest Frank Snowden, medisch historicus aan Yale en schrijver van het onlangs verschenen ‘Epidemics and Society: from the Black Death to the Present’. ‘God verhoede dat het virus Mumbai bereikt, of de favela’s van Rio en de townships van Zuid-Afrika. Social distancing is daar zinloos – doe dat maar eens als je met meerdere gezinnen in één kamer woont. De ramp zou niet te overzien zijn.’
De gewone man is invloed kwijt
‘De rijken zijn nu een stuk minder rijk dan enkele weken geleden, maar ik verwacht dat ze net als in 2008 in relatief korte tijd zullen terugveren,’ zegt Scheidel woensdag via Skype vanuit zijn Lower East Side-appartement in het ‘ongewoon stille’ New York. ‘Tegelijkertijd vrees ik dat de negatieve gevolgen voor gewone arbeiders een stuk serieuzer zullen zijn, zeker voor wie niet verzekerd is tegen ziekte en werkloosheid.’
Ook economisch historicus Bas van Bavel van de Universiteit Utrecht maakt zich zorgen. Dat de rampen en crises van de 20ste eeuw tot meer gelijkheid leidden, komt in zijn ogen doordat de macht destijds relatief gelijk was verdeeld. Ook de gewone man had via zijn vakbond, kerk of politieke partij iets in de melk te brokkelen. ‘Het is frappant dat de financiële crisis van 2008 de eerste crisis in de moderne geschiedenis was waarin de economische ongelijkheid is gegroeid in plaats van afgenomen, ondanks de aanvankelijke ineenstorting van de aandelenkoersen.’
De afgebrokkelde macht van de factor arbeid belooft weinig goeds voor het post-coronatijdperk, vreest Van Bavel. ‘Als de pandemie straks voorbij is, staan we nog steeds voor dezelfde fundamentele uitdagingen. Het enorme aandeel van flexibele, onzekere arbeid bijvoorbeeld. Of de energietransitie, en de stagnerende welvaart bij grote groepen mensen.’
Tijdens de kredietcrisis gaf ons land tientallen miljarden euro’s uit om de banken overeind te houden, geld dat eigenlijk gebruikt had moeten worden om die uitdagingen het hoofd te bieden, vindt Van Bavel. Het al jaren voortetterende onbehagen over de ongelijkheid en onzekerheid in de economie is deels op die gemiste kans terug te voeren, denkt hij. ‘We gaan nu als antwoord op de coronacrisis opnieuw tientallen miljarden euro’s aan publiek geld uitgeven. Ook al is de tijdsdruk groot, toch hoop ik dat we verstandige keuzen maken, die niet alleen de negatieve gevolgen op de korte termijn verzachten, maar ook bijdragen aan de grote sociale uitdagingen van nu.’
Een spiegel van ongelijkheid
Scheidel ziet ook positieve kanten aan de coronacrisis: een catastrofe kan de geesten rijp maken voor verandering. ‘Zelfs onder Democraten bestond geen meerderheid voor Bernie Sanders’ plannen voor gratis gezondheidszorg. Maar een ramp als deze brengt mensen misschien toch op andere gedachten, want wie nu zonder zorgverzekering op de intensive care belandt, is financieel geruïneerd.’
Het coronavirus houdt samenlevingen een spiegel voor over kleine en grotere ongelijkheden, ziet Scheidel. Hoe onverstandig het ook is om midden in een pandemie hutjemutje over het strand te flaneren of akka’s en panna’s te oefenen op een voetbalpleintje, voor wie zelf een huis met tuin heeft, is kritiek leveren net iets makkelijker dan voor flatbewoners op vier hoog achter met aan cabin fever lijdende pubers thuis. In de VS merkt Scheidel een vergelijkbaar contrast tussen Amerikanen met laptops en snelle breedbandverbindingen, en de 33 miljoen mensen zonder internet, wier kinderen buiten de boot vallen nu scholen moeten uitwijken naar online-klaslokalen.
De 73-jarige Snowden vreest voor een nieuwe generatiekloof nu in veel landen stemmen opgaan om jongeren medisch voorrang te geven op ouderen gezien de schaarste aan ic-bedden en apparatuur. ‘Sommigen noemen corona schertsend ‘boomer remover’. Als corona een soort sociaal darwinisme introduceert in onze zorg, begeven we ons ethisch op een gevaarlijk pad.’
Kwetsbaarsten in de frontlinie
Een andere ongelijkheid is die tussen thuiswerkers en mensen die zich voor hun beroep buiten moeten wagen, zegt Scheidel. Behalve artsen bestaat die groep merendeels uit mager betaalde beroepen, zoals vrachtwagenchauffeurs, pakketbezorgers, caissières en verpleeghuispersoneel. ‘We wisten natuurlijk al lang dat er een verschil is tussen witte- en blauweboordenwerkers, maar tot nu toe boeide niemand dat erg. Nu zie je plots dat caissières in Oostenrijk bonussen krijgen – belastingvrij – als erkenning dat ze in de frontlinie van de coronacrisis staan. Maar wat gebeurt er als lockdowns straks versoepeld worden maar de ziekte weer terugkeert zonder dat er een vaccin aan de horizon gloort? Dan zal van deze mensen langdurige offers gevraagd worden.’
‘Het is best schrijnend om te zien,’ zegt economisch historicus Van Bavel, ‘dat degenen die afgelopen jaren amper hebben geprofiteerd van de economische groei nu ook het grootste risico lopen en daarmee onze samenleving draaiend houden.’ Daarom is het meer dan ooit zaak om slim te investeren, vindt Van Bavel, zoals in het stoppen van de wildgroei aan nulurencontracten en andere flexvormen, het versterken van de positie van freelancers en loonsverhogingen voor verpleegkundigen en leraren.
Niet een ramp zelf, maar de politiek-maatschappelijke reactie erop bepaalt hoe een crisis uitpakt op de ongelijkheid, zegt Scheidel. ‘De Zwarte Dood en de epidemieën daarna maakten een eind aan het feodalisme en ondermijnden het gezag van de kerk. Ongelijkheid verandert niet alleen door rampen, economische krachten of demografische ontwikkelingen, maar ook door er verstandig op te reageren.’
(VK)
