Yoga kan uw leven redden: 'Het westerse denken is zo kritisch dat het zichzelf onderuit haalt'
Yoga is natuurlijk allang niet meer: een beetje zitten bezinnen tussen hippies en new-agers. Iedereen doet het tegenwoordig, tot het Nederlandse voetbalelftal toe. Google en Apple bieden zelfs yoga en mindfulness aan op de werkvloer. Wat is er gebeurd?
'Sinds mijn yoga- opleiding zijn mijn gedachten niet meer heilig en benader ik de liefde anders'
Yoga is natuurlijk allang niet meer: een beetje zitten bezinnen tussen hippies en new-agers. Iedereen doet het tegenwoordig, tot het Nederlandse voetbalelftal toe. Google en Apple bieden zelfs yoga en mindfulness aan op de werkvloer. Wat is er gebeurd?
Stine Jensen «Dat vroeg ik me ook af toen ik om vier uur ’s ochtends onder een koude douche stond om daarna het ochtendgebed van de sikhs te reciteren – en later zelfs een yogaopleiding ben gaan volgen. Mijn leven als filosoof bestond uit kritisch denken en boeken lezen. Dan verwacht je niet dat je ooit op een kussen zal komen te zitten met een goeroe voor je neus.»
HUMO Er zijn wel meer mensen zoals jij, wetenschappers en overtuigde atheïsten, die hun heil in de oosterse winkel gaan zoeken. Meestal na één of andere crisis.
Jensen «Ook bij mij was dat zo. Ik had al wel wat crisisjes achter de rug, maar de laatste was er één die me echt onderuithaalde: ik was alleenstaande moeder geworden. Ik vond dat heel moeilijk. Mijn ouders zijn ook gescheiden en ik heb altijd gezegd: ‘Dát wil ik nooit voor mijn kind. Als ik een gezin heb, dan blijft het intact!’ Ik vond het ook zo fijn om een gezin te hebben. Vaak dacht ik: ‘Wie had dat kunnen denken, met mijn ingewikkelde karakter.’ Maar het was me gelukt. Die scheiding was dus één van de heftigste dingen die me zijn overkomen. Ik kreeg fysieke klachten en begon aan alles te twijfelen.»
HUMO En je kwam er niet uit door – zoals je gewend was – te denken, te lezen, te analyseren en je ratio te gebruiken.
Jensen «Nee, deze crisis kon ik met mijn hoofd niet de baas. Hoe vaak ik ook zei: ‘Blijf maar rustig, het komt allemaal goed.’ Ook mijn filosofieboeken met praktische hulp bij levensvraagstukken schoten tekort. Epictetus zegt bijvoorbeeld: ‘Je hebt geen controle over wat anderen van je vinden, dus concentreer je op dingen waar je wél controle over hebt: je eigen gedachten.’ Dat klonk simpel en logisch: ik moest me niet langer concentreren op het abominabele gedrag van mijn ex en wat er zich in zijn hoofd afspeelde, want daar had ik geen controle over. Maar het lukte me niet.
'Yoga is geen religie. Het doet, anders dan het christendom, niet aan wonderen of irrationaliteit'
»Aristoteles beweert dat we niet in de romantische liefde moeten geloven: je kunt beter philia – diepe vriendschap – nastreven dan allesverzengende passie. Maar tijdens een ruzie met je partner zeg je toch niet: ‘Schat, met meer philia redden we het wel.’ Nee, het zijn allemaal inspirerende gedachten, maar een crisis lossen ze niet op.»
HUMO Ook Alain de Botton, de koning van de opbeurende filosofische tips, bracht geen verlichting.
Jensen «Nee. Wat hij zegt, is: ‘Richt je huis anders in.’ Of: ‘Ga Proust lezen!’ Nu, als je de hele dag filosofische zelfhulpboeken gaat zitten lezen, zal dat best verfrissend zijn, maar het is geen garantie voor een beter humeur. Mijn favoriete filosofe, Rosi Braidotti, waarschuwt voor de alaindebottonisering van de filosofie. Ze vindt het neoliberale, kapitalistische en hapklare bullshit om te zeggen dat je een goed humeur kunt kopen door een ander schilderij in je woonkamer te hangen of een keer op reis te gaan. Vakantie is gewoon een herhaling van thuis, maar dan met zon.»
'Mijn favoriete filosofe, Rosi Braidotti, waarschuwt voor de alaindebottonisering van de filosofie. Ze vindt het neoliberale, kapitalistische bullshit om te zeggen dat je een goed humeur kunt kopen door een ander schilderij in je woonkamer te hangen.' Over Alain de Botton
HUMO Dus: je lag hondsmoe op je bed met een rug die niet naar behoren werkte, en je filosofische kennis bracht geen uitkomst.
Jensen «Fysieke problemen los je niet op door filosofie te lezen. Ik niet, tenminste. Ik vond geen rust in mijn hoofd, sliep niet meer en piekerde veel. Er was op den duur maar één conclusie mogelijk: ik moest iets fundamenteels veranderen aan mijn manier van leven.»
HUMO Je pakte het radicaal aan: je volgde een opleiding in kundalini-yoga, stond een jaar lang elke ochtend om vier uur onder een koude douche, zat uren te mediteren met je armen in de lucht en leefde verschillende weken in een gemeenschap waar literatuur en koffie verboden waren.
Jensen «Klopt, en ik ben bezig aan level 2.»
HUMO Yoga heeft je kijk op denken veranderd.
Jensen «Mijn gedachten zijn niet meer heilig. Trouwens, wat zijn gedachten eigenlijk? Rare dingen: heel veranderlijk, en soms lijken het veeleer gevoelens. Of liever, gedachten zitten vaak verpakt in gevoelens die je van streek maken – oordelen over jezelf, over wat je zou moeten zijn of doen, of over hoe de dingen zouden moeten zijn. Ik heb nu geleerd dat je afstand kunt creëren tussen jezelf en je gedachten. Ik kan nu naar mijn gedachten en emoties kijken, ze registreren en vervolgens kiezen of en hoe ik erin wil meegaan. Dat was zo’n ontdekking, zo’n bevrijding ook, dat ik mijn gedachten niet bén.
»Eén van de fundamenten van kundalini-yoga is non-dualisme. In de westerse wereld zitten we gevangen in het dualisme, het voortdurende denken in tegenstellingen: man-vrouw, lichaam-geest, goed-slecht, winnaars-verliezers. We leven in een oordelende cultuur, waarin we voortdurend van alles over iets vinden. De oosterse filosofie denkt holistisch, zonder tegenstellingen, zonder hoger en lager, zonder slechter en beter, en zonder oordelen. Dat vind ik zo plezierig aan mediteren: die neutraliteit ervaren, niet oordelen.
»Die neutrale plek – waar er afstand is tussen jou en je emoties en gedachten, en waar er geen oordeel is – kun je dus bereiken met yoga of mindfulness. Vroeger slaagde ik daar helemaal niet in: ik viel met mijn gedachten en gevoelens samen, zeker als ik in een crisis zat.
»Het erge was dat, toen ik midden in die crisis verlamd van de pijn en de vermoeidheid op bed lag, er ook nog ergens een oordelend stemmetje zei: ‘Kom op mens! Stel je niet aan.’ Want op papier had ik alles tamelijk op orde: ik had een leuke job, een huis, vrienden. Alleen dat gezin was mislukt. Ik werkte zeker zestig uur per week en ik had een kind, en dat zette alles op scherp. Kinderen zijn sponsen: ze nemen alles op en kopiëren het. Als ik alleen nog maar in slobberbroeken rondliep, wilde zij ook een slobberbroek. Als ik zei: ‘Het leven is doffe ellende’, dan hoorde ik haar opeens ook zeggen: ‘Het leven is doffe ellende.’ Nu, een kind helpt je ook. Mijn dochter zei vaak: ‘Mama, trek nu eens een vrolijke jurk aan.’ Haar energie was aanstekelijk: ze dwong me om er toch weer wat van te maken. Zodat ik toch weer slingers ging ophangen als ik jarig was. Het is ook voor haar dat ik dacht: ‘Het moet anders. Ik moet een beter voorbeeld zijn.’»
The One That I Want
HUMO Volgende week komt er een set steekkaarten van jouw hand uit met de titel: ‘Mag ik je wat vragen? Over lust & liefde’. Heb je door je yogaopleiding het gevoel dat je op dat gebied nu verstandiger tips kunt geven?
Jensen «Ja, ik denk het wel. Ik benader de liefde anders, meer vanuit de realiteit. Ik had een ideaalbeeld – dat eruitzag als het verhaal van Olivia Newton-John en John Travolta in de film ‘Grease’ – en dat heb ik losgelaten. Dat scheelt. Want als je met allerlei fantasieën zit – ‘Ik hoop dat het net als in ‘Grease’ weer goed komt’ – dan is er altijd dat gat tussen de werkelijkheid en het ideaal.»
HUMO Loslaten en aanvaarden: dat zijn de toverwoorden van deze tijd.
Jensen «Eigenlijk gaat het over: stoppen met denken dat je alles kunt beredeneren, beargumenteren en controleren, dat je kunt begrijpen wat er in de hoofden van andere mensen omgaat. In de liefde werd ik vroeger vaak argwanend na twee jaar, omdat de relatie dan niet meer zo ideaal was als in het begin, tijdens de verliefdheidsfase. Dan begon ik sms-berichten en mails te checken, probeerde ik alles vast te houden en veranderingen tegen te gaan. Ik vroeg steeds vaker bevestiging: houden we nog wel van elkaar? Maar daarmee richt je juist te gronde wat je probeert heel te houden.»
HUMO Maar yoga heeft je daar dus allemaal van verlost.
Jensen «Ik ben niet helemáál veranderd, maar ik besef het nu sneller als ik weer in dat oude patroon van bevestiging, verwachtingen en verlangens verval. En daardoor voel ik me veel autonomer.
»Mijn yogaleraar Guru Gian zegt: ‘Je moet je overgeven aan het leven. Op het moment dat je de werkelijkheid accepteert, word je rustig.’ Dankzij yoga leefde ik veel meer in de realiteit: ‘Ik ben alleen, dat is zoals het nu is.’ En door niet meer steeds te denken aan wat er allemaal níét is, maar alleen aan wat er wél is, ben ik op den duur gaan denken: ‘Goh, ik heb het eigenlijk hartstikke leuk, zo samen met mijn dochter. We zijn compleet.’ Nu, het heeft wel even geduurd eer ik zo ver was.
»Mijn yogaleraar gaf ooit een mooi voorbeeld van hoe hij zich had verzoend met hoe de dingen zijn. ‘Ik zou het liefst in Nepal op een berg zitten,’ zei hij. ‘Ik kan blijven dromen van die berg, maar ik woon in Amsterdam. Dus wat doe ik: in plaats van te blijven fantaseren over de berg waar ik niet op zit – wat mij op den duur zal frustreren – ga ik naar de zevende verdieping van de openbare bibliotheek. Dat is mijn berg – ik heb er een mooi uitzicht over Amsterdam.’
»De Britse socioloog Colin Campbell zegt in zijn boek ‘The Easternization of the West’ ook dat het kritisch rationalisme zichzelf heeft uitgeput. Je ziet dat nu aan al die depressieve twintigers: ze zijn zo druk bezig met uitblinken omdat ze denken dat ze alles in de hand hebben, dat ze zichzelf helemaal opbranden.»
HUMO Toch heb je tijdens je yoga-avontuur het oordelen en je kritische zin niet helemaal laten varen. Zo vraag je je af wat foute en goeie goeroes zijn.
Jensen «Ja kijk, sommige dingen die ze daar beweerden, vond ik flauwekul. Dat je geen verhalende romans meer mag lezen, bijvoorbeeld, omdat de verhalenverteller in je hoofd tot rust moet komen. Voor mij is literatuur een expressievorm waar heel veel ingewikkelde gevoelens in vertaald worden. Mijn beste vrienden en vriendinnen zijn personages uit romans, van ‘The Catcher in the Rye’ tot ‘The Bell Jar’. Dus ik zal de literatuur nooit afschrijven.
»Ook irritant: als je aan sommige mensen in de spirituele wereld vraagt waarom ze iets doen, zeggen ze: ‘Omdat ik het zo voel.’ Vreselijk! Daar kun je niks tegen inbrengen.
»Nee, ik wilde zeker iets van mijn kritisch bewustzijn vasthouden. Je hoeft dat ook niet helemaal los te laten. Een gezonde dosis scepsis is prima – alleen: als je er te ver in gaat, kan kritische rationaliteit je verlammen. Als je altijd in de ‘ja, maar’-stand staat, kun je niet evolueren of creatief zijn. Zoals ik vroeger. Zeker als filosoof was ik voortdurend bezig met de vraag: ‘Ja, maar klopt dit wel?’ Ik was altijd aan het argumenteren.»
HUMO Als je dat zo gewoon bent, lijkt het me moeilijk om dat los te laten.
Jensen «Het was inderdaad heel moeilijk om afstand te doen van die controle.»
HUMO Je kreeg tijdens de cursus zelfs lichamelijke afkickverschijnselen.
Jensen «Ik heb een paar keer moeten overgeven, ja.»
HUMO Je was hondsmoe, zei je. Zou dat niet het gevolg van die constante controledwang geweest kunnen zijn?
Jensen «Dat had vooral te maken met de sfeer op de universiteit, waar ik ook werk. Door de vele bezuinigingen is de prestatiedruk er enorm toegenomen. Je moet veel publiceren om mee te tellen.
»Nu, competitie is niet per definitie slecht. Ik maak deel uit van een tweeling en zoals de meeste tweelingen dagen mijn zus en ik elkaar voortdurend uit – of het nu over een spelletje schaak of tafeltennis gaat, of over een discussie – zij is ook filosofe. Wij maken elkaar beter. Maar in de universitaire wereld loopt het zo de spuigaten uit met die competitie dat de mensen er psychische en lichamelijke klachten van krijgen. Het is één van de meest ongezonde werkomgevingen. De journalistiek is ook zo’n wereld die ontspoort. Er zijn nu in Nederland een heleboel gevallen van plagiaat door jonge journalisten, mensen die zoveel druk voelen om opgemerkt en erkend te worden, dat ze uit wanhoop dingen beginnen over te schrijven.
'Er zijn geen grenzen aan wat we kunnen bereiken. Dat lijkt de ultieme vrijheid, maar het is een wolf in schaapskleren'
»Heb je het boek van Byung-Chul Han gelezen, ‘De vermoeide samenleving’? Hij zegt dat we ten onder gaan aan positiviteit , aan slogans als: ‘Je kúnt het!’ Er zijn geen grenzen meer aan wat we zouden moeten kunnen bereiken. Dat lijkt de ultieme vrijheid, maar het is een wolf in schaapskleren. Je moet jezelf voortdurend aansporen – niet van anderen, maar van jezelf. Dat is het erge, dat we uit vrije wil voor die prestatiedruk kiezen. We worden niet meer geëxploiteerd, we exploiteren onszelf. En de prestatiedwang die we onszelf opleggen wordt nog eens verhoogd door de volledige transparantie. Vroeger kon iedereen in zijn kantoortje uitspoken wat hij wou, maar nu zijn alle muren weg en kijkt iedereen naar elkaar, om te controleren en te vergelijken. »Omdat we onszelf die druk opleggen, zit er geen rem op. Vandaar al die vermoeide mensen. Dat is niet vol te houden. ‘De mens,’ zegt Byung-Chul Han, ‘heeft een akker nodig waar niet direct geoogst moet worden, een speelruimte waar je je ook kunt ophouden zonder winst te genereren.’»
Stoïcijns boos
HUMO Na je yogacursus vroeg je je af: ‘Kan ik nog wel schrijven als ik niet meer oordeel, niet meer boos ben?
Jensen «Ik heb toen ook een tijdje geen columns meer geschreven, omdat ik dacht: ‘Hoe belangrijk is die mening van mij nou?’ Maar nu gaat het weer prima en maak ik me geregeld weer boos. Alleen ben ik me daar nu meer bewust van. Terwijl ik schrijf, kijkt er, zeg maar, een ander deel van mij over m’n schouder mee.»
HUMO Toen ik met yoga begon, vond ik het heel vreemd dat de eerste houdingen die ik leerde, warrior poses 1 en 2 heetten.
Jensen «Veel yogahoudingen verwijzen naar strijdlust, visie, stevigheid en kracht. Yogi Bhajan, die de kundalini-yoga naar het Westen heeft gebracht, vond dat wij, westerlingen geen ruggengraat hadden en bij de minste tegenslag bij de pakken gingen neerzitten. Dus liet hij zijn studenten geregeld in de krijgerhoudingen staan, turend over hun duim naar een punt aan de horizon: dáár wil je naartoe! Yoga wil niet dat je boosheid afzweert, maar dat je die omzet in kracht en groei. Mij deed het goed te horen dat boosheid op zich niet fout is. Ik vond het vreselijk dat Seneca en alle stoïcijnen zeiden dat boosheid er niet mag zijn, dat emoties tout court niet goed zijn. Met dat idee ben ik opgevoed. Ik stam uit een typisch Scandinavisch gezin dat lijdt aan, zoals Ingmar Bergman het noemde, emotioneel analfabetisme. Toen mijn ouders uit elkaar gingen, heeft mijn moeder mij dat terloops verteld, terwijl ze de was ophing: ‘Je vader en ik gaan scheiden.’ Punt. Dat was het. Je emoties beheersen wordt gezien als een teken van beschaving. Ik denk dat het níét goed is als je leert je emoties te onderdrukken. Dat is ook niet wat yoga aanmoedigt, integendeel. De kunst is, zoals ik al zei, je woede om te zetten in kracht.»
HUMO Wat je aantrok in je toenmalige Turkse vriend, schreef je in je boek ‘Turkse vlinders’, was dat het in de Turkse cultuur, in tegenstelling tot de Deense, wél normaal was je emoties te uiten.
Jensen «Ik ben heel blij dat ik dat heb meegemaakt. Het was een onvergetelijke tijd.»
HUMO Ben je nog steeds vrijgezel?
Jensen «Ik heb inmiddels weer een relatie.»
HUMO Hoe hou je die goed?
Jensen «De drie C’s waar Yogi Bhajan het over heeft, hè: communication, commitment and care. Communicatie, engagement en zorg.»
HUMO Dat lijkt me logisch, ja.
Jensen Het lijkt inderdaad logisch. Maar waarom gaat het dan zo vaak mis, denk je?»
HUMO Ja, waarom?
Jensen «Omdat we helemaal niet bezig zijn met ons écht in een relatie te engageren. We zijn allemaal met onszelf bezig en zitten in onderhandelingsrelaties. Als je allebei een baan hebt, ontkom je natuurlijk niet aan onderhandelen, maar dat moet niet de hoofdmoot zijn. Het voor elkaar zorgen moet daartegen opwegen.»
HUMO De huidige golf van veroostersing, zeg je, is anders dan die van de jaren 60 en 90.
Jensen «In de jaren 60 waren het de hippies die ermee experimenteerden; in de jaren 90 werd de veroostersing aangewakkerd door ‘De celestijnse belofte’ van James Redfield, die dingen zei als: ‘Toeval bestaat niet.’ Toen zat het in new-agesferen, en hing het samen met pendelen en genezen met kristallen. De meeste mensen vonden het zweverig. Nu zijn het niet enkel zweverige types die yoga beoefenen, ook bij het Nederlandse elftal en grote bedrijven als Apple en Google doen ze aan yoga of mindfulness. Colin Campbell zegt dat deze golf van veroostersing een even belangrijke verandering is als de Verlichting en de renaissance – een echte omwenteling in ons redeneren, dus. Het westerse denken is in de eerste plaats kritisch, zo kritisch dat het zijn eigen fundamenten steeds weer onderuithaalt. Dat doodlopende straatje moesten we uit.
»In tegenstelling tot vroeger zijn de oosterse denkbeelden nu echt in ons bestaan verankerd geraakt. Iedereen is overtuigd van het holistische idee dat er een samenhang is tussen hoe je je voelt, je gezondheid en wat je eet en drinkt.
»Ik hoop heel erg dat er op de scholen een vak als filosofie/yoga/meditatie komt, zodat kinderen er al vroeg mee kunnen beginnen. Mijn dochter vindt het in elk geval heel leuk.»
HUMO Jij hebt 3.000 euro betaald voor je cursus.
Jensen «Ja, maar dat vind ik niet veel. Zes weekends en een week intern. Je moet eens kijken wat een gemiddeld bedrijfsuitje kost.»
HUMO Er zijn heel wat yogagoeroes die hun succes hebben uitgebuit en uiteindelijk ook gouden horloges gingen dragen en in dikke auto’s gingen rijden.
Jensen «Dat gebeurt soms, ja. Je hebt foute en goede goeroes.»
HUMO Je hebt als overtuigd atheïst wel even geworsteld met de vraag of het wel kan, atheïst zijn én spiritueel.
Jensen «Het blijft natuurlijk een interessante vraag: waarom zou je je wel overleveren aan een man met een tulband en een baard en niet aan de paus met z’n rare muts op? Maar yoga is geen religie. Het doet, anders dan het christendom, niet aan wonderen of irrationaliteit, maar aan verbinden en ademhalingstechnieken.»
HUMO Denk je dat Apple en Google yoga niet gewoon gebruiken om hun personeel nog beter te laten renderen?
Jensen «Dat maakt me niet uit. Want als het werkt en mensen zijn empathischer, dan zullen ze ook in een prestatiecultuur anders met elkaar omgaan. Ze zullen ook sneller afremmen als ze voelen dat ze overspannen dreigen te raken. Ik ben ook niet zo sceptisch over de motieven van bedrijven om yoga en mindfulness aan te bieden. Ik denk dat ze écht een gezondere werkomgeving nastreven.»
HUMO In het Westen is aan mindfulness en yoga kunnen doen een luxe. Dat zeg je zelf ook. Misschien is de piramide van Maslov, die de behoeften van de mens hiërarchisch rangschikt, aan uitbreiding toe. Als de basisbehoeften vervuld zijn, met zelfontplooiing aan de top, moet de behoefte aan spiritualiteit worden toegevoegd.
Jensen «Helaas is het hier zo dat iedereen pas ná zelfontplooiing aan verdieping van het bewustzijn toekomt. Terwijl ik denk dat het boven op de piramide aan de basisbehoeften toegevoegd zou moeten worden. Die les filosofie/yoga/meditatie zou ook geen extraatje moeten zijn op een paar elitaire scholen. Dat kunnen we ons niet meer permitteren in deze samenleving.»
