Zijn gedichten net Chinees voor u? Drie tips voor beginnende lezers

Zijn gedichten net Chinees voor u? Is Chinees net een gedicht voor u? Geen zorgen: de redding is nabij.

Poëzie is eigenlijk helemaal niet zo ingewikkeld: het is aan een menselijk brein ontsproten en wordt ook door minstens even menselijke breinen geconsumeerd. Onbegrijpelijk kan het dus al niet zijn – maar je moet wel weten hoe je eraan begint.

1. Een gedicht is geen verhaal (of toch niet altijd)

De eerste (en meest logische) vergissing is dat mensen poëzie lezen alsof het een verhaal is, met duidelijke gebeurtenissen, een helder afgelijnde setting, een begin en een einde. Er bestaat verhalende poëzie, maar dat is meestal niet het punt. Je ziet ‘verhalendheid’ misschien nog het best als een spectrum, met aan de ene kant een nadruk op gebeurtenissen en aan de andere kant een nadruk op atmosfeer – een schuifknop van concreet naar abstract.

Sommige dingen, zoals Aspe-thrillers, teren heel sterk op de volgorde van gebeurtenissen; de handelingen en feiten zijn van het grootste belang. Dat wil niet zeggen dat ze per se slecht geschreven zijn; ze zijn gewoon helderder van toon, maar nemen ook niet bijzonder veel hooi op hun vork. Niks mis mee.

Daarnaast heb je literaire romans, waarin de manier waaróp de gebeurtenissen verteld worden naar de voorgrond schuift. Ze hebben vaak complexere tijdlijnen vol flashbacks en flashforwards, hun vergelijkingen vragen wat meer inspanningen om je precies voor te stellen wat ze bedoelen, en ze dagen je brein wat meer uit. Hierin heb je ook een enorme variatie – vergelijk bijvoorbeeld een boek van Herman Brusselmans met ‘Ulysses’ van James Joyce, waar je met moeite iets van begrijpt.

In het midden staat een waaier aan tussenvormen die gaan van poëtisch proza (een verhaal dat vol poëzie-achtige taal zit) tot prozagedichten (gedichten die vol doorlopende tekst zitten met vaak een logische grammatica).

Aan het andere eind van het spectrum staat dus poëzie. Gedichten beschrijven vaak een ogenblik, een zintuiglijke indruk, of een gevoel, maar dat hoeft helemaal niet – niets moet, alles mag. Sommige gedichten zijn eerder verhalend en spelen zich in een bepaalde situatie af, maar er zijn net zo goed gedichten die veel abstracter zijn en buiten de werkelijkheid staan.

Daarbij is het meestal niet zozeer van belang in welke volgorde de dingen gebeuren of wat er precies aan de hand is. Een gedicht focust eerder op taal, op beschrijvingen van dingen die eigenlijk moeilijk in taal te vatten zijn. Daarom dat poëzie vaak zo’n woordelijke acrobatiek is, zo uitdagend is: het drukt vaak dingen uit die voorbij het bereik van onze menselijke communicatie liggen.

Dit spectrum van ‘verhalendheid’ is een simplistische voorstelling waarmee ik eeuwenlange literatuurwetenschappelijke tradities met de voeten treed, maar het is wel een handig trucje.

Wanneer je poëzie leest, is het dus nuttig om eerst uit te vissen hoe belangrijk het is om de gebeurtenissen te begrijpen. Zijn ze niet helder omschreven, dan is het vaak niet zozeer van belang om te weten wat er gaande is. Concentreer je op wat er staat, en probeer geen raadsel op te lossen dat uiteindelijk niet zo belangrijk is voor je leeservaring.

2. Poëzie is muziek

Als het niet per se gaat over wat er gebeurt, waarover gaat poëzie dan wel? Vaak gaat het dan om de klanken, net zoals het bij muziek niet alleen gaat om de teksten. Laat de prehistorische lessen Nederlands uit de middelbare school maar varen, want poëzie is veel meer, en bovenal veel hipper en prikkelender dan de bestofte versjes die je vroeger moest lezen. Er zijn geen vaste regels meer, in tegenstelling tot eeuwen geleden, maar de grondstof voor poëzie blijft hetzelfde: onze taal. Bij taal horen natuurlijk klanken, en dat maakt poëzie een prachtige muzikale kunstvorm. Om de muzikaliteit van een gedicht te analyseren, kun je meteen kijken naar drie elementen.

Rijm. Er bestaan verschillende soorten rijm, zoals bijvoorbeeld binnenrijm (in het midden van een regel), eindrijm (idem, maar dan aan het eind), of halfrijm. Dat laatste komt voor wanneer twee woorden enkel qua klinkers of medeklinkers rijmen, maar niet allebei, zoals bij ‘beleven’ en ‘geweren’. Poëzie hoeft overigens niet te rijmen – het hoeft helemaal niks.

Ritme. Zoals een jazzartiest naar hartenlust speelt met noten en ritmes, kan een schrijver evenzeer experimenteren met woorden. Lange en korte verzen, volgordes van lettergrepen, snelle en trage regelbreuken: het kan allemaal.

Enjambementen. Dit is geen term voor een beenblessure, maar wel een overdreven lang woord voor ‘enters op onverwachte plaatsen’, dus waar het gedicht naar een volgende regel springt, vaak midden in een zin of woord, zonder dat je het ziet aankomen. Zo dus! Hiermee kan het gedicht de aandacht trekken naar het gesplitste woord.

De belangrijkste vraag die je jezelf hier moet stellen, is wat het gedicht schijnbaar probeert te bereiken met die muzikaliteit. Wat brengen de klanken over? Krijg je er een bepaald gevoel bij? Vaak is je eerste idee het juiste. Dat brengt me bij de laatste tip.

3. Vertrouw op je brein

Als een bepaald woord of een bepaalde regel je aandacht naar zich toe trekt, is daar vast een reden voor. Je hersenen zijn evolutionair aangescherpt om afwijkingen te detecteren, om opvallende kruimeltjes uit een massa aan informatie te plukken. Blijft je oog ergens haken, stel jezelf dan de vraag waarom de auteur precies dat woord of die manier van spreken gebruikt. In de meeste gedichten staat niks per toeval, ook al lijkt dat misschien wel zo.

Normaal gezien betekent alles wel íéts, tenzij betekenisloosheid net het punt is van het gedicht. Dan vraag je je misschien wel af: lees ik dan niet dingen in een gedicht die de schrijver er niet in gestopt heeft? Jawel, en dat is ook net het punt: zo denk je na over de dingen. Zie poëzie als een soort meditatie. Het brengt je hersenen tot rust en je gaat nadenken over dingen die je normaal op automatische piloot doet.

Als je een gedicht totaal niet begrijpt, kan dat leiden tot frustratie. Logisch ook. Breek er alleszins niet te lang je hoofd over. Als je aanvoelt dat je niets hebt aan een gedicht – je voelt er niets bij, leert er niets uit of het verandert je denkbeeld niet – is het vaak beter om een andere soort poëzie ter hand te nemen. Smaken verschillen nu eenmaal.

Nadat je wat andere dingen hebt gelezen, kan het goed zijn dat je dat eerste gedicht weer bovenhaalt en ziet dat het toch interessante poëzie is. Want dat is wat poëzie doet: het verandert niet alleen hoe je leest, maar ook hoe je denkt. Het is een manier van kijken naar de wereld. Het maakt je blik meer fijnmazig, betekenisvol en diepgravend. En laat dat nu net zijn waar de moderne mens meer dan ooit nood aan heeft.