Zit de Vlaamse strip ook in zijn 'Endgame'?

‘Captain Marvel’, ‘Shazam’, ‘Hellboy’, ‘Avengers: Endgame‘… We worden dezer dagen om de oren geslagen met superheldenfilms en met films van X-Men, Spider-man en The Joker in de pijplijn, ziet de toekomst er voor de comicbookfans nog veel rooskleuriger uit. Maar hoe vergaat het de stripverhalen eigenlijk? Kunnen ze meesurfen op de hype of zit de Vlaamse strip straks ook in zijn endgame? Stripkenners Steven Degryse (beter bekend als cartoonist Lectrr), Jens Lambrigts en Roel Daenen weten het antwoord.

HUMO Hoe verklaar jij het succes van superheldenfilms?

Steven Degryse (Lectrr) «Misschien heeft het met het bovennatuurlijke te maken. Superhelden zijn gewone mensen met bijzondere gaven. We willen allemaal zo graag speciaal zijn. Voor de rest is het vooral marketing. Het bedrijf achter bijvoorbeeld de Marvelfilms is Disney, en dat is niet meteen een kmo uit Zwevezele.»

Roel Daenen (hoofdredacteur Stripgids) «Die grote mediaconcerns – Disney met Marvel en Time Warner met DC Comics – weten heel goed hoe je die diverse families van superhelden op een succesvolle manier in de markt kunt zetten en houden. Het gaat allang niet meer over strips en films, maar ook over merchandising. Wie gebeten of verslingerd is aan de reeks, zal blijven kijken. In dat opzicht kan de Europese cinema nog veel leren van de ingenieuze storytelling en gesofisticeerde scenario’s van de overkant van de Atlantische Oceaan.»

Jens Lambrigts (uitbater stripwinkel Mekanik in Antwerpen) «Het slimme is dat Marvel de comics bijna exact volgen. Vooral in de jaren 80 ontstonden er verhalen waarin verschillende superhelden in een grote finale samenkomen en waarna er ook nieuwe verhaallijnen klaargelegd worden. Die intertekstualiteit is typisch voor Amerikaanse comics.»

'Heel vaak heeft men het over strips als een ‘papieren bioscoop’, terwijl dat dat beeld echt niet klopt' Roel Daenen

HUMO Betekent het succes van die films ook iets voor de stripverkoop? Of zijn het enkel de superheldencomics die kunnen meesurfen op de populariteit?

Lambrigts «Vooral in het begin kwamen mensen opzoeken waar die superhelden vandaan kwamen. Dan heb ik het over superheldencomics. Andere strips hebben hun eigen universum.»

Degryse «Stripwinkels worden nu niet overrompeld door mensen die op zoek zijn naar strips, en er is geen grotere vraag naar comics. Standaard Uitgeverij heeft even geprobeerd om reeksen van Marvel Comics in het Nederlands uit te geven, maar daar is inmiddels de stekker uit getrokken. Je hoeft eigenlijk helemaal geen comics te lezen om fan te zijn van de films. Je kunt evengoed Marvel Lego verzamelen, naar een conventie gaan en je verkleden als de Hulk, alle films op dvd hebben en heel je huis vol Funko-popjes stouwen zonder ook maar één comic te hebben gelezen, en toch mee zijn.»

Daenen «De wereld van de film verschilt wel van die van het boek. Films leggen de kijker een ritme op en serveren ook meestal een afgerond verhaal. Zeker de commerciële film, waarbij je als maker het liefst geen kijkers ziet afhaken. Strips lees je in je eigen tempo. Je construeert als lezer ook een deel van het verhaal, want niet alles wordt expliciet getoond. Heel vaak heeft men het over strips als een ‘papieren bioscoop’, terwijl dat dat beeld echt niet klopt.»

HUMO Hoe zou de Vlaamse stripwereld beter kunnen profiteren van de hype?

Daenen «Niet, en dat zouden ze ook niet moeten proberen, tenzij als persiflage, omdat het verschillende werelden zijn. In Vlaanderen is de stripsector erg klein: het afzetgebied voor een doorsnee auteur is dat ook. Het lijkt me beter om je eigen stem te vinden en je eigen ding te doen in plaats van je te conformeren aan de mainstream van de Amerikaanse scene. Brecht Evens en Olivier Schrauwen – en met hen nog een aantal anderen – tonen met verve aan dat dat wel degelijk kan.»

Degryse «Het zou geen slecht idee zijn om ook Belgische stripverhalen te verfilmen. In Franstalig België is men daar al een tijdje mee bezig. De Guust Flater-verfilming was een flater, maar de recente Marsipulami-film is écht bijzonder goed gedaan, net als die van Kleine Robbe. Bij ons hebben we alleen de Urbanus-film gehad. Ik denk dat we sowieso los moeten komen van het papier. Strips zijn ook een deel van het dagelijks leven van de fan. Lezers willen hun fan-zijn uitdragen en Marvel is daar erg goed in: je kunt zelfs Iron Man-theemutsen krijgen. Als fan van een Belgische strip vind je geen t-shirts, geen toys, geen games, geen bordspelen, geen petjes, … niks van jouw lievelingsreeks. En dus kan je eigenlijk niet tonen van welke familie van fans je deel uitmaakt. En dat wordt alsmaar belangrijker.»

Lambrigts «Het zou niet slecht zijn om ook zo’n overspanningen of cinematic universe te maken. Verschillende personages met hun eigen verhaallijn en stripreeks, die ook bij grotere eventen samenkomen zoals in de Marvel films. Dat wordt in België niet veel gedaan. Jean Van Hamme en Grzegorz Rosiński hebben dat geprobeerd met Thorgal. En je hebt wel eens Urbanus die meedoet in een Kiekeboe-album. Ik vond dat super tof om twee van mijn favoriete striphelden in één verhaal te zien.»

'De creativiteit bij de uitgeverijen zal er allicht pas komen als ze het mes op de keel hebben, en men verplicht is om te overleven' Steven Degryse/Lectrr

HUMO De stripverkoop in België wordt al jaren gedomineerd door Jommeke, Kiekeboe en FC De Kampioenen. Waarom breken andere reeksen niet door tot de mainstream?

Lambrigts «Jommeke' en 'Suske en Wiske' worden ook door alle generaties gekocht, hebben een grote fanbasis en geschiedenis. Uitgeverijen als Ballon en Dark Dragon brengen wel andere, interessante reeksen (bijvoorbeeld Star Wars en Marvel) uit voor kinderen en die proberen wij ook aan te raden. Als je met een nieuwe reeks begint, gaat die niet meteen alle generaties aanspreken. De goeie kinderstrips zijn helaas ook wel vaak op één hand te tellen.»

Degryse «Het probleem is dat er niet zo erg veel andere nieuwe reeksen zijn die op dat niveau meespelen. Je moet als maker vier albums per jaar kunnen opleveren, en de tijd krijgen om een publiek op te bouwen. Maar dat kost bakkenvol geld, en dat geld is er niet. Er is geen enkele uitgeverij die vijf jaar gaat investeren in een reeks die nog niet rendabel is, in de hoop dat die door gaat breken tot het niveau van een Kiekeboe. Daarom zijn er ook zoveel spin-offs: 'Amoras', 'Fanny K', 'Red Rider'. Het is een stuk makkelijker om een bestaand publiek te overtuigen met een zijreeks dan een nieuw publiek aan te boren. Dus proberen wij stripmakers ook niet echt meer, eerlijk gezegd. Het moet alweer van 'Jump' van Charel Cambré geleden zijn dat nog eens iemand een ambitieuze nieuwe reeks op grote schaal heeft proberen te lanceren. Vernieuwing zal er allicht pas komen als de oudere garde hun stekker uit de bestaande reeksen trekt. Wat als 'Urbanus' of 'FC De Kampioenen' er mee stoppen? De creativiteit bij de uitgeverijen zal er allicht pas komen als ze het mes op de keel hebben, en men verplicht is om te overleven.»

Daenen «‘Jommeke’ verscheen sinds 1955 in Kerk & Leven, ‘Kiekeboe’ in Het Laatste Nieuws en ‘FC De Kampioenen’ was zoals iedereen weet eerst een televisiereeks. Deze reeksen zijn groot kunnen worden dankzij een ander medium. Strips waren een prettige, laagdrempelige manier om de lezers aan de krant te binden. Willy Vandersteen was bijvoorbeeld de ongekroonde koning van de cliffhanger. Als je wilde weten hoe het spannende verhaal verderging, moest je de volgende dag verderlezen. Nadat het verhaal helemaal was voorgepubliceerd, werd het uitgegeven als album. Vandaag werkt dat oude, naoorlogse model van de klassieke strip niet meer. Sla er vandaag maar eens een krant of een tijdschrift op na: welke Vlaamse of Belgische strips worden nog voorgepubliceerd? Juist… Een strookje van ‘Calvin en Hobbes’ of ‘Garfield’ kost in verhouding niets. Dan is de keuze bij de krant snel gemaakt, vrees ik.»

HUMO België is jarenlang het epicentrum geweest voor stripverhalen, maar in de loop der jaren is dat centrum al vaak verschoven. Hoe staat het er nu voor met de Belgische strip?

Daenen «België is nog steeds een belangrijke magneet voor stripmakers en -lezers. Hier heb je op een zakdoek opleidingen in het hoger onderwijs (in Brussel alleen al zijn er drie). Er zijn uitgeverijen groot en klein, festivals, gespecialiseerde websites, tijdschriften als Stripgids, het Belgisch Stripcentrum dat dit jaar zijn 30e verjaardag viert. Het Brussels hoofdstedelijk gewest kiest er zelfs voor om ‘strips’ als een van de speerpunten van haar toeristisch beleid uit te spelen. Ik geloof echter dat dat rentenieren is op ‘oud kapitaal’, namelijk op de grote namen uit de Franco-Belgische school. Dat lijkt me een eindig verhaal. Kijken maar naar de (dalende) verkoopscijfers van pakweg Kuifje of Suske en Wiske en dan weet je hoe laat het is. Wat mij een veel haalbaardere kaart lijkt, is deze warme oproep. Als iedereen zich na het lezen van dit artikel naar de strip- of boekhandel of de bibliotheek zou spoeden om op avontuur te gaan, dan kan er iets veranderen. Laat je adviseren door ofwel je stripboer, je boekhandelaar of bibliotheekmedewerker, het oordeel van een vriend, of vertrouw gewoon op je eigen smaak. Het is met strips (en breder, ook literatuur, of muziek, of beeldende kunst enzovoort): soms helpt een klein duwtje in de rug. Ben je bijvoorbeeld leerkracht? Gebruik dan strips in je lessen. Of geef voortaan strips cadeau.»

'Er heerst écht armoede onder tekenaars, dat wil je niet weten' Steven Degryse, Lectrr

Degryse «Eigenlijk gebeurt er vanalles en overal, het is moeilijk om één walhalla voor het stripverhaal te noemen. Het mooie is dat net nu Franco-Belgische strips groter en groter aan het worden zijn op de Amerikaanse stripmarkt. Reeksen als Lucky Luke en Asterix of Zwartkijken van Franquin worden daar nu pas ontdekt. Dus er is best wel wat momentum voor de Belgische strip. Al heb ik wel het gevoel dat we de de Franco-Belgische stempel aan het lossen zijn aan Frankrijk. Het is fijn om te zien dat de grote meesters als Franquin, Peyo, Hergé, Willy Vandersteen en Marc Sleen in the picture worden gezet en zelfs toeristen moeten lokken. Maar het striplandschap wordt zo wel weggezet alsof België het Bokrijk van de strips zou zijn, terwijl dat niet zo is. Er worden meer boterhamdozen met Belgische stripfiguren op verkocht dan er effectief strips worden gelezen, en daar knelt het schoentje. Een taxshelter zoals in de film- en gamingsector zou zuurstof kunnen geven. Waar wacht men op om dat ook voor strips te doen? Het is letterlijk vijf voor twaalf. Ik ken meer professionele tekenaars die aan het overwegen zijn om het potlood aan de wilgen te hangen dan dat ik er ken die nog lang door willen gaan. En ik heb het dan over grote namen in de stripwereld. Er heerst écht armoede onder tekenaars, dat wil je niet weten. Het klopt natuurlijk dat er al veel gebeurt voor de Belgische strip. Het Vlaams Fonds der Letteren zorgt dat heel wat tekenaars internationaal aandacht krijgen en vertalingen krijgen. Maar helaas doen ze dat enkel voor een niche van mensen die 'graphic novels' maken. En in feite helpt men zo enkel een niche binnen een niche. En dat is zonde, want zo schiet je voorbij aan je doel: kwaliteit bekend maken in het buitenland.»

Lambrigts «Japan heeft zijn manga’s, Amerika zijn comics en Europa zit er tussenin. Het zou mooi zijn mochten de werelden wat samen komen. Onlangs verscheen er bijvoorbeeld een Batmanstrip getekend door de Italiaanse striptekenaar Enrico Marini. Je merkt ook wel dat Amerikaanse uitgeverijen in Europa gaan zoeken naar goeie tekenaars. Die gaan over heel de wereld op zoek naar de beste talenten om comics te tekenen. Vooral qua merchandising loopt Europa wat achter. Enkel Moulinsart geeft het goeie voorbeeld met Kuifje.»

'Van mensen die zeggen dat strips lezen iets voor kinderen is, word ik echt kwaad' Roel Daenen, eindredacteur Stripgids

HUMO Heb je het gevoel dat strips en striptekenaars minder gewaardeerd worden dan vroeger?

Lambrigts «Vooral in Amerika werd er heel hard neergekeken op striptekenaars. Bij Marvel en D.C. zitten die auteurs met een enorme tijdsdruk om aan een onmenselijk tempo comics af te leveren. En er is heel hard gestreden dat de tekenaars van die comics ook credit kregen in de verfilmingen. Want bij Marvel denkt iedereen dat Stan Lee alles bedacht heeft, maar je hebt ook Jack Kirby, Steve Ditko of Larry Lieber. In België en Frankrijk kijken we net heel hard op naar tekenaars en heb je festivals waar tekenaars onthaald werden als rocksterren. Nu is dat wat minder, wij organiseren nog af en toe signeersessies, maar mensen komen er niet meer speciaal voor af. Ook op een Comic Con of FACTS zijn de rijen voor tekenaars of auteurs zijn veel minder lang dan de rijen voor filmsterren. Dat is spijtig natuurlijk, er zijn nu eenmaal veel meer mensen die de films bekijken dan die het bronmateriaal lezen.»

Degryse «Als je gewaardeerd wil worden als stripmaker, zeg je tegenwoordig maar best dat je 'graphic novels' maakt. Het betekent dat je een kunstenaar bent, dat je niet zomaar mee stapt in de 'commerciële strip'. Er wordt wel neergekeken op het meesterschap en metier wat nodig is voor het maken van een stripverhaal. Het vernuft van een Merho moet technisch écht niet onderdoen voor het meesterschap van een Brecht Evens. Daarom eindigt een graphic novel altijd op het salontafeltje en een strip op het toilet. Maar waar wordt er gelézen, denk je?»

Daenen «Het vrijetijdsaanbod is exponentieel toegenomen. Vandaag zijn er zoveel andere zaken waarmee je je tijd kunt doden: het internet, verslavende games, de sociale media, noem maar op. Strips zijn vandaag zoveel meer geworden dan een simpel tijdverdrijf voor kinderen. In de volgende Stripgids stellen we de vraag: ‘Welke strips dragen bij tot een beter geestelijk welbevinden?’ En in vorige nummers hebben we het ook al gehad over strips en #metoo, geld, pornografie enzovoort. Om maar te zeggen: er zit meer in strips dan algemeen wordt aangenomen. Bij lezingen, workshops of gesprekken zeggen mensen me heel vaak dat ze als kind heel graag strips lazen. Maar als volwassene, ho maar! Van mensen die zeggen dat strips lezen iets voor kinderen is, word ik echt kwaad.»

'Een graphic novel ligt altijd op het salontafeltje en een strip op het toilet. Maar waar wordt er gelezen, denk je?' Steven Degryse/Lectrr

HUMO Tot slot, voor de lezers die na de films toch eens een comicbook willen proberen: wat zijn jullie aanraders?

Degryse «Ik ben een veellezer, en lees dus ook comics. Absolute aanraders zijn ‘Black Monday Murders’, ‘I Hate Fairyland’, ‘Headlopper’, ‘Daytripper’ en ‘The Magic Order’. En stiekem vind ik de Rick and Morty-comics ook erg leuk, maar aan niemand vertellen. En lees ook eens 'Red Rider', naar het schijnt is dat een keigoeie reeks van eigen bodem die hard aan comics doet denken.»

Daenen «Ik voel veel meer voor het sublieme werk van de Britse stripmaker Alan Moore, die onder andere met ‘Watchmen’ een episch verhaal heeft afgeleverd dat een superheldenuniversum als uitgangspunt neemt.»

Lambrigts «D.C. en Marvel brengen heel veel uit, maar daar druipt de commercialiteit van af. Verhalen die ze enkel uitbrengen omdat er een film van uitkomt, laat ik meestal links liggen. Ik ben meer fan van uitgeverijen als Image en AfterShock, dat zijn creator owned bedrijven. Dat betekend dat de credit en inkomsten integraal gaan naar de mensen die de comics maken. Ik ben ook een heel grote fan van de Canadese cartoonist Jeff Lemire, dat is één van de hardstwerkende auteurs van het moment. Hij brengt heel veel uit zoals 'Giddeon Falls' en 'Black Hammer'. Die laatste kan ik aanraden als een heel goed alternatief voor fans van superhelden die eens iets anders willen dan 'The Avengers' of 'Superman'.»