‘Zo’n openlijk protest hebben we al bijna twintig jaar niet meer gezien’: het rommelt tussen Poetin en de rijkste Russen

Meer dan twintig jaar lang konden ze feesten in Saint-Tropez, cruisen in jachten van honderden miljoenen euro’s en wetten aan hun laars lappen, maar door de inval in Oekraïne worden de Russische oligarchen nu publiekelijk te schande gemaakt. In Rusland kunnen ze niet meer terecht: Vladimir Poetin, aan wie ze hun fortuin danken, heeft hen personae non gratae verklaard. Onderzoekster Brooke Harrington dook onder in de wereld van vermogensbeheerders en kreeg zo een unieke kijk op het leven van de rijkste Russen. ‘Door de oorlog dreigen ze het kostbaarste te verliezen wat ze jarenlang hebben opgebouwd: hun status bij de jetsetters.’

Roman Abramovitsj zette zijn voetbalclub Chelsea te koop en beloofde de opbrengst aan oorlogsslachtoffers in Oekraïne te schenken. Vladimir Soloviov raasde op tv over zijn in beslag genomen villa’s aan het Comomeer, waar George Clooney zijn buurman is. Oleg Tinkov betreurde de onschuldige slachtoffers in Oekraïne, en Oleg Deripaska benadrukte hoe belangrijk vrede is. Het discours van de anders zo hondstrouwe Russische oligarchen van de afgelopen weken was ongezien. Echt scherpe kritiek was het niet, maar ook Poetin hoorde hen klagen, en hij diende hun op tv duidelijk van antwoord. Hij noemde hen ‘diegenen die hun geld in Rusland hebben verdiend, maar in het Westen wonen en in de geest niet meer één zijn met het volk, met Rusland’. ‘Poetin wapent zich,’ zegt economisch sociologe Brooke Harrington. ‘Door hen nu al verraders te noemen, rechtvaardigt hij de straf die ze zullen krijgen als ze ooit naar Rusland terugkeren.’

Brooke Harrington is professor aan Dartmouth College, in de Amerikaanse staat New Hampshire. Ze bestudeert de superrijken al vijftien jaar en beschrijft in haar boek ‘Capital Without Borders’ hoe de rijkste 1 procent zich niet laat hinderen door grenzen, wetten of hun geweten. Ze onderzoekt hoe ze hun kapitaal beleggen, maar ook hoe ze de beste advocaten weten te strikken om hun zin te kunnen doen. En hoe ze, zoals de Russische oligarchen tot voor kort, hun geld gebruiken om de politiek van hun thuisland te promoten.

HUMO Russische oligarchen keren Vladimir Poetin openlijk de rug toe: hoe uitzonderlijk is dat?

BROOKE HARRINGTON «Zo’n openlijk protest hebben we niet meer gezien sinds Michail Chodorkovski bijna twintig jaar geleden in de gevangenis is opgesloten. Hij was de grote baas van het olieconcern Yukos en begin deze eeuw de rijkste Rus, met een vermogen van meer dan 15 miljard dollar. Maar in februari 2003 noemde hij Poetins bestuur corrupt en enkele maanden later belandde hij in de cel. Dat was ook een boodschap aan de andere oligarchen: wie kritiek uit, wordt aangehouden en is zijn fortuin kwijt. Sindsdien hebben oligarchen als Roman Abramovitsj en Oleg Deripaska zich er wel voor gehoed om tegen Poetin in te gaan. Hij is immers niet veranderd: hij aarzelt nog steeds niet om vertrouwelingen die hij van tegenwerking verdenkt in de cel te gooien. Dat hebben we bij het begin van de oorlog in Oekraïne gezien, toen hij twee officieren van de inlichtingendienst FSB live op tv uitkafferde: ze hadden volgens hem slechte informatie doorgegeven, waardoor er problemen waren gerezen bij de inval, en het tweetal werd gearresteerd.»

HUMO Toch pleitte de ene na de andere oligarch tegen die oorlog, en daarmee tegen Poetin.

HARRINGTON «Ja, dat was uitzonderlijk. De oligarchen bestaan immers bij gratie van de Russische president. Ze zijn onmetelijk rijk geworden door de privatisering van staatseigendommen na de val van het communisme. Onder president Boris Jeltsin zijn kwistig cadeautjes uitgedeeld aan de bondgenoten van het regime en kregen oligarchen ook grote politieke invloed. Toen Poetin begin deze eeuw president werd, moesten de oligarchen hem en zijn belangen dienen, anders zou hij hun vermogen in beslag nemen. Tegelijk stuurde hij hen de wereld in om als officieuze ambassadeurs de Russische belangen te verdedigen.»

HUMO Hoe moesten ze dat doen?

HARRINGTON «Met hun fortuinen konden de oligarchen in de hoogste kringen infiltreren. Daar moesten ze proberen invloed uit te oefenen op het buitenlandse beleid en economische beslissingen in het belang van Moskou om te buigen. Een goed voorbeeld is Evgeny Lebedev, de zoon van Alexander Lebedev, een KGB-officier en oligarch die Poetin is blijven steunen, ook na zijn verhuizing naar het Verenigd Koninkrijk. Evgeny bezit de kranten The Independent en The Evening Standard, en steunde met die tweede krant de campagne voor de herverkiezing van Boris Johnson tot burgemeester van Londen in 2012. De twee zijn al jaren bevriend en Evgeny Lebedev raakte dankzij Johnson zelfs in het Britse Hogerhuis. Zijn feestjes, waar naast bekende artiesten ook figuren uit het Britse establishment aanwezig zijn, hebben een legendarische reputatie.

»Van Mikhail Fridman en Petr Aven, de oprichters van Alfa-Bank (één van de grootste Russische banken, red.), is bekend dat ze heel goede banden hebben met politici in Washington. De afgelopen twintig jaar waren ze geregeld te gast bij conservatieve leden van het Congres, bij wie ze ijverden voor ‘een constructieve relatie tussen de VS en Rusland’.»

HUMO Ook Roman Abramovitsj heeft goede banden met het Britse establishment. Hij zette zijn voetbalclub Chelsea te koop nog vóór de sancties werden afgekondigd. Was hij getipt?

HARRINGTON «Daar ben ik bijna zeker van, mogelijk heeft Evgeny Lebedev hem ingeseind. Maar de poging mislukte omdat de Britse regering al beslag had gelegd op de club. Opmerkelijk was wel dat Abramovitsj uitdrukkelijk verklaarde de winst aan de Oekraïense bevolking te willen schenken. Hij probeerde duidelijk zijn reputatie te zuiveren. Net zoals al die andere oligarchen plots vredesduiven werden.»

HUMO Wat schuilt er achter die plotse kritiek op de oorlog, en dus op Poetin?

HARRINGTON «De oligarchen proberen nu vooral hun goede naam te beschermen. Iedereen ziet hen als agenten van de Russische staat, die lafhartig Oekraïense burgers bombardeert. Behalve de juridische en economische sancties – hun kapitaal is geblokkeerd – wacht hun ook de rechtbank. En dan dreigen ze gezichtsverlies te lijden bij andere machtige rijken, zoals de CEO’s van Coca-Cola en Starbucks. Die bedrijven hebben hun activiteiten in Rusland stilgelegd en CEO’s willen nu zeker niet in het gezelschap van een Russische oligarch gezien worden. De oorlog in Oekraïne is een stigma, ze dreigen te verliezen wat ze de afgelopen decennia hebben opgebouwd: hun status bij de jetsetters.»

HUMO Ze zijn ongelofelijk rijk, wat kan het hun schelen als ze niet meer voor feestjes worden uitgenodigd?

HARRINGTON «Veel. Ze willen niet gewoon rijk zijn, maar gerespecteerd en zelfs gevreesd worden. Poetin stond hun dat toe, op voorwaarde dat ze infiltreerden in de politieke en zakelijke elite. De sociale status die ze hebben verworven, vinden ze even belangrijk als puissant rijk zijn. Ze zijn iemand geworden in die kringen, niet alleen door statussymbolen als luxejachten, villa’s in Biarritz of Miami en privéjets. Ze willen die villa’s aan het Comomeer vooral omdat George Clooney daar ook woont. Ze willen op feestjes verschijnen waar Elton John of Leonardo DiCaprio aanwezig is, dat geeft hun een kick: het doet pijn dat ze daar nu niet meer welkom zijn.

»Ook de kunstwereld distantieert zich van alles wat Russisch is. Oligarchen hebben de voorbije jaren miljoenen aan musea en andere instellingen geschonken, ze kochten kunst bij de vleet en zetelden in raden van bestuur. Maar onlangs besliste het Tate Modern, bijvoorbeeld, om te breken met zijn Russische donateurs.»

Maffialeider

HUMO Na de annexatie van de Krim in 2014 werden ook sancties afgekondigd. Daar hebben de oligarchen amper onder geleden. Zal het nu anders zijn?

HARRINGTON «Ik denk het wel. Er zijn verschillende sanctiepakketten van kracht en er staan tientallen oligarchen op de zwarte lijst. Een verenigd blok probeert de oligarchen te straffen: niet alleen de EU-lidstaten, maar ook de VS en het VK. Zelfs belastingparadijzen als de Kaaimaneilanden, Monaco en Zwitserland doen mee, terwijl de sancties toch ingaan tegen hun eigen belangen: ze verdienen veel geld aan de miljarden die Russen bij hen parkeren. Daarnaast is ook de publieke opinie aan het veranderen. We hebben al de Pandora Papers en de Panama Papers gehad: die onthullingen hebben duidelijk gemaakt dat de rijksten massaal belastingen ontduiken. De verontwaardiging over al die offshoreconstructies is toegenomen, en regeringen nemen er nu ook maatregelen tegen. Toen Donald Trump in 2016 tijdens een verkiezingsdebat opschepte dat hij inkomstenbelastingen ontweek, joelde niemand hem uit: zijn politieke carrière ondervond er geen schade van. Maar vandaag kom je daar niet meer mee weg. De oligarchen kunnen niet meer stelen van de staat én er nog trots op zijn ook.»

HUMO Ze hebben hun fortuin versluisd naar belasting- paradijzen als Dubai, die de sancties niet steunen. Zo blijven ze toch buiten schot?

HARRINGTON «Je zult met sancties nooit het globale offshoreprobleem kunnen aanpakken. Het zal allicht ook een hele tijd duren voor we de financiële gevolgen van de sancties merken. Veel geld zit zo goed verborgen in ingewikkelde offshoreconstructies, dat heel moeilijk te achterhalen valt wie nu precies de eigenaar is van een jacht of een luxevilla. Er zijn ook tientallen belastingparadijzen over de hele wereld, en die hebben elk hun redenen om niet mee te doen. Nauru, een eilandje in de Stille Oceaan, heeft het geld van de Russen nodig om te overleven en rolt de rode loper voor hen uit. Maar het staat wel chiquer om onroerend goed in Londen te kopen.»

HUMO Pakken we de Russische oligarchen dan op de verkeerde manier aan?

HARRINGTON «Met nieuwe regels en wetten zul je weinig succes boeken. Leden van het Europees Parlement en de OESO hebben me al vaak advies gevraagd over hoe ze de belastingparadijzen het best aanpakken. Bij elke ontmoeting werd gebrainstormd over nieuwe wetten, en ik zei dan altijd dat die niet veel nut zouden hebben. Oligarchen zullen altijd betere advocaten en slimmere accountants kunnen betalen, en ze zijn het gewend om wetten te omzeilen.

»Pas als ze aan de schandpaal worden genageld, beginnen ze te spartelen, zoals we de voorbije weken hebben gezien. Toen journaliste Catherine Belton in 2020 het boek ‘Putin’s People’ had gepubliceerd, werd ze gebombardeerd met rechtszaken wegens smaad. Je zou denken dat de oligarchen hun schouders ophalen: ze werden geen cent armer door wat in dat boek stond. Maar hun goede naam stond op het spel, en dat vonden ze wél erg. Nu keert de hele publieke opinie zich tegen hen door de oorlog in Oekraïne, en ze kunnen moeilijk iederéén dagvaarden. Daarom veroordelen ze de oorlog in het openbaar, met als gevolg dat ze hun bruggen met Poetin verbrand hebben.»

HUMO Hoe kunnen de sancties president Poetin treffen?

HARRINGTON «Zijn geld, dat hij van de Russische bevolking heeft gestolen, zit in het buitenland. Meer dan de helft van het totale Russische vermogen is verborgen in belastingparadijzen, en uit de Panama Papers is gebleken dat de offshoreactiva die op naam staan van vrienden en vertrouwelingen van Poetin, onmogelijk van die mensen alleen konden zijn. De president verdeelt zijn vermogen als een capo di tutti capi, een maffialeider die zijn geld nooit ergens op zijn eigen naam zal plaatsen, maar op die van zijn echtgenote, kinderen of zakenrelaties. Zo kan het dat iemand als Sergei Roldugin, een cellist, honderden miljoenen dollars aan offshoretegoeden heeft. Maar Roldugin is dan ook de beste jeugdvriend van Poetin: het geld op de rekeningen, die nu bevroren zijn, is bijna zeker van de president.»

HUMO Waarom haalt hij zo uit naar de afvallige oligarchen?

HARRINGTON «Als hij dat niet deed, zou dat voor het Russische leger en de bevolking een teken kunnen zijn dat hij zelfs zijn eigen mensen niet meer aankan, en dat hij zijn greep op het land verliest. Dat verhoogt het gevaar op een militaire staatsgreep of een revolutie.»

Minnares met kind

HUMO U bestudeert al vijftien jaar oligarchen en belastingparadijzen. Wat trekt u daarin zo aan als socioloog?

HARRINGTON «Veel onderzoek over ongelijkheid richt zich op de armen, maar over de allerrijksten bestaan amper studies. Ik vroeg me af hoe zij steeds rijker kunnen worden in een wereld waarin de ene financiële crisis op de andere volgt, en ondanks alle belastingen op inkomens, vermogens en erfenissen. Die treffen iedereen, behalve de oligarchen, want de superrijken reizen met hun geld de wereld rond op zoek naar investeringen waarop ze zo weinig mogelijk belastingen moeten betalen. Ze zien landen als supermarkten. Als de wetten van hun eigen land hun niet aanstaan, gaan ze elders shoppen. Ze veranderen bijvoorbeeld zonder probleem van nationaliteit. Roman Abramovitsj bezit sinds vorig jaar een Portugees paspoort: hij profiteerde van een amper bekende wet die Sefardische Joden automatisch het staatsburgerschap verleent in Portugal. Nu is hij een onderdaan van de EU en zou het moeilijker kunnen zijn om hem aan sancties te onderwerpen.»

HUMO Voor uw boek ‘Capital Without Borders’ hebt u met vermogensbeheerders gesproken, niet met de superrijken zelf.

HARRINGTON «Ik merkte al snel dat ik die nooit zou kunnen interviewen, want ze zijn erg op hun privacy gesteld. Daarom heb ik me tot hun vermogensbeheerders gewend. Maar hen te spreken krijgen bleek ook geen sinecure. Ik ben daarom zelf vermogensbeheerder geworden. Daarvoor moest ik twee jaar lang een opleiding volgen in Zwitserland en Liechtenstein. Die was erg zwaar en heeft me 50.000 dollar gekost. Ik dacht dat ik dat varkentje wel even zou wassen, met mijn PhD van Harvard. Maar dat viel tegen, vooral het onderdeel over boekhouden. En ik moest minstens 70 procent halen om mijn certificaat te krijgen. Uiteindelijk is het me wel gelukt.»

HUMO U weet nu waar u uw geld het best belegt?

HARRINGTON (lacht) «Helaas heb ik geen geld.»

HUMO Hebt u ook als vermogensbeheerder gewerkt?

HARRINGTON «Ik heb het overwogen. Toen ik mijn certificaat had, mocht ik bijeenkomsten van vermogensbeheerders bijwonen. Daar heb ik veel mensen ontmoet die me boeiende verhalen konden vertellen. Ik heb getwijfeld of ik één van hen wilde worden, maar ik wilde mijn vaste aanstelling als professor niet opgeven. Misschien was ik gewoon niet avontuurlijk genoeg (lacht).

»Op die bijeenkomsten heb ik wel 65 vermogensbeheerders bereid gevonden om over hun werk en hun klanten te praten, maar niemand wilde met zijn naam in mijn boek. De meesten zijn advocaat of accountant en hebben al jaren een band met hun klanten. Sommigen beheren later zelfs het vermogen van de kinderen. Ze zijn bijna een deel van de familie. Dat moet ook, anders kunnen ze hun werk niet doen. De klant moet hun immers alles vertellen: de lesbische relatie van zijn moeder, de drugsverslaving van zijn vader en de afgewezen minnaressen die misschien wraak kunnen nemen. De vermogensbeheerder moet er niet alleen voor zorgen dat het vermogen zo gunstig mogelijk wordt belegd, hij moet er ook over waken dat de erfgenamen het fortuin niet verkwanselen, of dat familieleden met vervelende geheimen niet het slachtoffer worden van afpersers.»

HUMO Ze kennen de belastingparadijzen door en door, schrijft u. Die dienen niet alleen om belastingen te ontduiken.

HARRINGTON «Dankzij offshoreconstructies hoeven de rijken zich niets aan te trekken van de wetten die gelden voor jou en mij. Zoals het erfrecht: dat omzeilen ze niet alleen om belastingen te ontwijken, maar ook om ervoor te zorgen dat bepaalde kinderen niets erven. Of dat de echtgenote niet te weten komt dat er een minnares met kinderen is die óók geld moet krijgen.

»Over oligarchen en hun minnaressen worden vaak grapjes gemaakt tijdens die bijeenkomsten van vermogensbeheerders. Vaak zat ik te denken: hoe erg voor die vrouwen. Maar in Arabische landen, waar de sharia bepaalt hoe de erfenis wordt verdeeld, moeten vermogensbeheerders ervoor zorgen dat dochters niet benadeeld worden. Ze krijgen vaak de opdracht om het kapitaal te beleggen in landen waar een ander rechtssysteem geldt. Zo kunnen dochters een even groot deel van het familiefortuin erven, wat eigenlijk haram is volgens de islam. Een vermogensbeheerder in Dubai zei me dat vermogende vaders niet meer willen dat hun dochters thuisblijven en kinderen krijgen, maar dat ze actief zijn in het familiebedrijf. En daarom willen ze dat die evenveel erven als hun zonen.»

Knagend geweten

HUMO Vermogensbeheerders moeten van alle markten thuis zijn, schrijft u. Wat is hun belangrijkste eigenschap?

HARRINGTON «Dienstbaarheid. Ze moeten natuurlijk de juiste diploma’s en aanbevelingsbrieven hebben, maar ze moeten in de eerste plaats ten dienste staan van de klant en op de gekste eisen willen ingaan. Een vermogensbeheerder in Genève vertelde me dat ze eens werd gebeld door haar klant, die net buitenkwam uit een restaurant in Londen. Hij zei dat hij zijn armband had verloren, en dat zij die moest terugvinden. Welk restaurant het was, wist ze niet, en ze kon hem ook niet vragen om eens onder de tafel te kijken. Maar na tientallen telefoontjes is het haar toch gelukt om de armband te vinden.

»Soms stellen klanten hun vermogensbeheerder op de proef. Zo moest iemand duizend sneetjes verse gerookte zalm zien te vinden in Schotland en ervoor zorgen dat die de volgende ochtend in Osaka waren. Gewoon, als test. De superrijken hechten veel waarde aan zulke proeven: ze moeten hun vermogensbeheerder alles kunnen vragen, en die moet dat ook kunnen realiseren. Ze willen niet na twee jaar al een nieuwe vermogensbeheerder rekruteren aan wie ze opnieuw al hun geheimen moeten vertellen.»

HUMO Vermogensbeheerders verdienen geen fortuinen.

HARRINGTON «Dat klopt. Ze zouden een pak meer verdienen als financieel adviseur bij een bank, of als advocaat bedrijfsrecht in een grote firma. Maar hun arbeidsvoorwaarden zijn wel veel beter. Velen hebben een carrière achter de rug waarin ze vaak meer dan zestig uur per week moesten werken en hun partner en kinderen amper zagen. Als beheerder kunnen ze met hun klant op vakantie naar de meest luxueuze bestemmingen en reizen ze in privéjets.»

HUMO Ze helpen hun klanten wel belastingen te ontduiken of geld wit te wassen, en werken zo de ongelijkheid in de hand. Speelt hun geweten nooit op?

HARRINGTON «Ik denk het wel. Het zijn intelligente mensen die weten dat hun werk de democratie uitholt. Oligarchen komen binnenvallen met hun fortuin en eisen dat er speciaal voor hen wetten worden gemaakt. Of ze houden kapitaal geheim voor hun vrouw en deinzen er niet voor terug een kind te onterven als het niet aan de verwachtingen voldoet. Bij een kwart van de vermogensbeheerders die ik voor mijn boek heb gesproken, merkte ik dat ze daarmee worstelen. Ik vermoed dat het zulke mensen zijn die achter grote lekken als de Panama Papers zitten.»

HUMO De overigen hadden dus geen noemenswaardige gewetensproblemen?

HARRINGTON «Velen zijn ervan overtuigd dat ze een dienst verlenen, dat ze families helpen. Ze beschouwen hun werk als een missie. Een vermogensbeheerder zei me: ‘Zelfs als de klant een verwende snotaap is – en sommigen zijn dat ook – dan nog helpen we families bij elkaar te houden.’»

HUMO Verschillen de Russische oligarchen van de andere klanten van de vermogensbeheerders die u hebt gesproken?

HARRINGTON «Uit mijn onderzoek blijkt dat velen niet zonder het publieke vertoon kunnen. Iedere superrijke pronkt wel op de één of andere manier met zijn rijkdom en zijn contacten in de filmwereld. De Amerikaanse miljardairs Elon Musk, Jeff Bezos en Richard Branson zitten óók niet thuis van hun dure whisky te genieten, maar wedijveren met elkaar in de media om raketten de ruimte in te schieten. De Russische oligarchen vinden vooral megajachten belangrijk als hebbeding, en offshoreconstructies op de Kaaimaneilanden of Cyprus. Britse miljardairs investeren liever in een groot landgoed in een mooi deel van Engeland. Chinese superrijken willen dan weer per se een offshoreconstructie op de Britse Maagdeneilanden, zelfs als ze beter af zouden zijn met een belegging elders.

»Belangrijker dan die verschillen zijn de gemeenschappelijke musts. Het filmfestival van Cannes is er zo één, net als Kerstmis vieren op Saint-Barthélemy in de Caraïben, en de zomer doorbrengen in The Hamptons op Long Island. Niet meer welkom zijn op het Met Gala in New York, één van de meest prestigieuze fundraisingevenementen: voor ons klinkt dat belachelijk, maar voor de Russische oligarchen is dat een zaak van leven of dood. Als ze dat niet meer kunnen doen, moeten ze onder elkaar wodka zitten drinken. Het leuke is er dan snel af.»