Zuid-Afrika stopt met AstraZeneca-prik: werken de coronavaccins nog wel tegen nieuwe varianten?

Nu nieuwe coronavarianten ook in België het traditionele virus wegdrukken, wordt die ene vraag steeds urgenter: werken onze vaccins wel? De wetenschappelijke wereld is er nog lang niet gerust op. In Zuid-Afrika wordt er voorlopig niet meer geprikt met het vaccin van AstraZeneca.

Naar welke mutaties doen wetenschappers nu koortsachtig onderzoek?

Wereldwijd zijn er inmiddels vierduizend varianten van het coronavirus opgedoken, stelden Britse onderzoekers afgelopen week. Maar er zijn er maar een paar die zich (veel) sneller verspreiden dan andere, en daardoor de dominantie overnemen. De laatste tijd springen drie mutaties in het oog: de Britse, de Braziliaanse en de Zuid-Afrikaanse.

Van die varianten bestaat dus het vermoeden dat ze besmettelijker zijn dan het virus dat we kennen. Tot nu toe staat nog niet onomstotelijk vast dat de mutaties mensen zieker maken of dodelijker zijn. De Britse premier Boris Johnson stelde een paar weken geleden dat dat laatste wel wordt vermoed bij de Britse variant, maar wetenschappers zeiden daarop dat die conclusie te voorbarig was.

Is dit alles? Helaas niet. Behalve de drie varianten baart een ‘mutatie in een mutatie’ wetenschappers ook zorgen. Mutatie E484K verandert het spike-eiwit van het coronavirus, waarmee het menselijke cellen kan binnendringen. De vrees bestaat dat het door de combinatie van een virusvariant en E484K voor een vaccin moeilijker herkenbaar wordt, en dus de werking vermindert.

E484K werd eerder al aangetroffen in de Zuid-Afrikaanse en Braziliaanse variant, maar vorige week ook elf keer in de Britse variant in Groot-Brittannië. Het is nog niet duidelijk hoe snél E484K zich over de verschillende virusvarianten verspreidt.

Werken de vaccins tegen de varianten?

Het beeld is tot nu toe wisselend. Voorlopige resultaten met de Britse variant waren heel hoopgevend. Een voor een - Pfizer, Moderna, AstraZeneca - maakten farmaceuten bekend dat het vaccin dat ze ontwikkelden tegen het traditionele coronavirus ook werkt tegen de Britse variant. De werking was hooguit een klein beetje minder.

Maar vooral uit Zuid-Afrika komen minder fijne berichten. Zaterdagavond nog onthulde de Financial Times dat uit een studie die vandaag verschijnt blijkt dat het Oxfordvaccin van AstraZeneca jonge, gezonde mensen met de Zuid-Afrikaanse variant een stuk minder goed beschermt tegen milde of matige ziekteverschijnselen. Of dat ook geldt voor ziekenhuisopname of zelfs overlijden, is nog niet bekend. AstraZeneca nog steeds te geloven dat de bescherming tegen ernstige ziekte wel op peil blijft, maar de Zuid-Afrikaanse regering heeft meteen ingegrepen: het prikken met AstraZeneca is voorlopig stopgezet.

Geen enkel vaccin doorstaat de ‘test’ met de Zuid-Afrikaanse variant overigens ongeschonden. De effectiviteitspercentages lijken te dalen met tot wel enkele tientallen procenten, zo blijkt uit relatief kleine en vaak nog niet gecontroleerde studies. De voorlopige conclusie van wetenschappers: de vaccins bieden nog steeds bescherming, maar werken gemiddeld simpelweg minder goed. En dat zou kunnen komen door de E484K-mutatie.

Die zou overigens bij zowel de Zuid-Afrikaanse als de Braziliaanse variant ook de kans kunnen vergroten dat mensen voor de tweede keer corona krijgen.

Hoeveel zorgen moeten we ons maken?

Daar zijn de meningen over verdeeld. Er is een groep wetenschappers die stelt dat de bestaande vaccins weliswaar iets minder goed beschermen tegen nieuwe varianten, maar dat ook die minder goede bescherming er nog altijd voor kan zorgen dat we het virus door vaccinatie de wereld uit krijgen.

Dat de Britse variant na Groot-Brittannië, Ierland en Denemarken ook in veel andere landen, waaronder België, de dienst lijkt te gaan uitmaken, zou ook een zegen kunnen zijn. De huidige vaccins lijken tegen die variant immers prima te werken. Dus hoe sneller veel mensen nu worden gevaccineerd, hoe groter de klap voor het coronavirus als geheel. In Nederland zei infectioloog Jaap van Dissel zaterdag in gesprek met de NOS al dat hij hoopt dat de Britse variant ons gaat ‘helpen’.

We moeten ons niet rijk rekenen, stellen andere kenners. Hans Kluge, de Belgische directeur Europa van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), zei zich ook zorgen te maken over de vraag of de huidige vaccins beschermen tegen nieuwe varianten, en de mogelijke varianten die daar weer op volgen.

Drie factoren lijken heel belangrijk. Eén: welke variant wordt nu dominant? Twee: wat doet die vervelende mutatie E484K? En drie: welke nieuwe varianten staan ons nog te wachten? Het zijn vragen waarop de wetenschap nu nog geen glasheldere antwoorden heeft.

Moeten we het vaccin veranderen?

Hoogstwaarschijnlijk wel. Maar nu nog niet, stellen de meeste experts. De verminderde werking van het vaccin bij de Zuid-Afrikaanse variant zou op zichzelf genoeg reden kunnen zijn om het aan te passen, maar eerst moet duidelijk zijn of deze variant zich ontwikkelt tot een dominante variant, en of het dus wel de moeite waard is.

De farmaceuten die de wereld verbaasden met hun hypermoderne mRNA-vaccins, Pfizer-BioNTech en Moderna, hebben al aangekondigd dat het aanpassen van hun vaccin voor de Zuid-Afrikaanse variant relatief eenvoudig is, al duurt het wel een paar maanden tot een halfjaar. Ook Johnson & Johnson zegt een aangepaste versie te kunnen maken.

Er zijn zelfs meerdere opties: een vaccin specifiek tegen de Zuid-Afrikaanse variant of een vaccin dat zelfs twee verschillende varianten kan bestrijden, een zogeheten multivalent vaccin. Medicijnautoriteiten wereldwijd kondigen al aan voor de ontwikkeling van zo’n aangepast vaccin genoegen te nemen met minder grote studies dan bij het originele vaccin.

Bij de griepprik is het al heel gebruikelijk dat die jaarlijks wordt aangepast om de strijd aan te gaan met de dan dominante variant. Dat lijkt bij corona ook te gaan gebeuren: nauwkeurig bijhouden hoe varianten zich over de wereld bewegen, en vervolgens het vaccin daarop inrichten.

Maar voorlopig geldt: prikken, prikken, prikken, en snel ook. Zoals Anthony Fauci, de belangrijkste corona-adviseur van de Amerikaanse regering, het onlangs samenvatte: ‘We moeten zo veel mensen zo snel mogelijk vaccineren, en ons tegelijk voorbereiden op de mogelijkheid dat we het vaccin op een gegeven moment moeten aanpassen.’

(AD)