Zweedse bestsellerauteur Jonas Jonasson. 'De belangrijkste bedreiging van de democratie is het feit dat er geen feiten meer zijn'

Jonas Jonasson (57) schreef een vervolg op zijn wereldwijde bestseller ‘De 100-jarige man die uit het raam klom en verdween’, en voorzag dat boek van een al even lange titel: ‘De 100-jarige man die terugkwam om de wereld te redden’. En dat is hoognodig als je het aan de Zweed vraagt. ‘Met het eerste boek wilde ik de mensen herinneren aan alle tekortkomingen van de schabouwelijke 20ste eeuw. En nu, een beetje te vroeg misschien, voelde ik de drang om alvast wat commentaar te geven op de 21ste eeuw. Want de zaken gaan erop achteruit.’

HUMO Eerst en vooral: net wanneer de toeristische dienst van Zweden toegeeft dat Zweedse balletjes eigenlijk Turks zijn, ga jij in je nieuwe boek beweren dat de lekkerste asperges ter wereld uit Zweden komen?

jonas JONASSON «Eh, ik leg die uitspraken natuurlijk in de mond van mijn personages... Maar op mijn eiland Gotland zijn de groene asperges fantastisch. Die smaken een stuk beter dan de import uit Peru waarmee we het buiten het seizoen moeten doen.»

HUMO Zeg nu niet dat je liever groene dan witte asperges eet.

JONASSON «Ik ben meer gewend aan de groene. Je kunt er zelfs dessert mee maken. Je zou een zevengangenmenu kunnen bedenken met alleen maar aspergegerechten. We hebben trouwens ook truffels op Gotland. De echte Bourgondische. De Fransen hebben nog geprobeerd ons te verbieden die naam te gebruiken.»

HUMO Culinair zit je dus goed, maar kan een wereldberoemd auteur nog ongestoord zitten schrijven op zo’n klein eiland?

JONASSON «Absoluut. Dat komt door een combinatie van twee dingen: mensen hebben een heel kort geheugen, én ik heb het supersterrendom nooit omarmd. Ik loop niet op rode lopers, ik ga niet naar premières en ik bedank voor celebrityshows.

»De supermarkt is mijn barometer. Als ik net een boek uit heb, zeggen daar doorgaans een tiental mensen goeiedag. Dat is bemoedigend, maar ook beangstigend want ik weet dan niet of het gewoon een lezer is, of iemand die ik hoor te kennen, een ouder van een schoolvriendje van mijn zoon bijvoorbeeld. Daarom heb ik een speciale reactie ingeoefend die verschillende dingen kan betekenen (tovert een vriendelijke maar voorzichtige glimlach op zijn gelaat). Maar na een paar maanden van radiostilte zakt het aantal begroetingen met vijftig procent en later nog eens met vijftig procent. Nu zit ik ongeveer aan één persoon per boodschappendag die me groet. Wanneer het boek uitkomt, zit ik zeker opnieuw aan tien.»

HUMO Weet jij zelf eigenlijk hoeveel boeken je wereldwijd al verkocht hebt?

JONASSON «Vijftien miljoen volgens mijn agent. Acht of negen miljoen van ‘De 100-jarige man’ en vijf tot zes miljoen van ‘De zonderlinge avonturen van het geniale bommenmeisje’ en ‘Gangster Anders en zijn vrienden’. Daar ben ik heel trots op. Je kunt met één boek wel een fenomeen worden, maar ik heb het kunnen opvolgen. Ik heb zelfs duizenden exemplaren verkocht in Iran. Wat vreemd is want ik heb daar geen uitgever. Dat zijn dus allemaal illegale kopieën.»

HUMO Dankzij de verkoop van je mediabedrijf was je al miljonair vóór het succes van ‘De 100-jarige man’. Waarom ging je dan toch nog schrijven in plaats van rustig te rentenieren?

JONASSON (lacht) «Ik ben altijd een schrijver geweest. Er kwamen gewoon steeds andere dingen tussen. Er zijn nu vier boeken, en er komt er zeker nog één. Dankzij mijn financiële situatie komt dat vijfde boek er natuurlijk pas wanneer ik er zin in heb. Dat is mijn grote vrijheid. Er is geen druk. Misschien gaat schrijven daardoor wel makkelijker.»

HUMO Jij bent geen ploeterende schrijver?

JONASSON «Met het eerste boek wilde ik de mensen herinneren aan alle tekortkomingen van de schabouwelijke 20ste eeuw. En nu, een beetje te vroeg misschien, voelde ik de drang om ook alvast wat commentaar te geven op de 21ste eeuw. Want de zaken gaan erop achteruit. Ik had een idee over hoe ik het kon doen op een humoristische, zelfkritische manier, maar dat klikte niet met mijn hoofdpersonage Martin. Zelfs nadat ik al een 150-tal pagina’s had geschreven, kende ik hem nog steeds niet. Toen heb ik het even moeilijk gehad, maar zodra ik besefte dat ik Martin moest vervangen door de 100-jarige man ging het weer als vanzelf. Dat is een zegen, want voor velen is schrijven wél een echte worsteling.

»Een goeie vriendin zei eens dat ze nooit iemand ontmoet heeft die zo goed met zichzelf kan lachen als ik. Dat is het geheim, denk ik.»

HUMO Is die zelfrelativerende humor typisch voor jou of typisch Zweeds?

JONASSON «Een Zuid-Koreaanse journalist is eens helemaal uit Seoul gekomen om me diezelfde vraag te stellen. Of mijn humor Zweeds is. Ik heb hem dan maar uitgelegd dat mijn populariteit in zijn land net het ultieme bewijs is dat mijn humor vrij internationaal is.

»Het leuke aan Allan Karlsson is zijn gebrek aan respect voor titels, standen en posities. Hij gaat met mensen om zoals ze zijn. Iedereen wil tegen de baas van het bedrijf, de president of de secretaris-generaal toch eens goed kunnen zeggen wat hij of zij verdient te horen? Misschien ligt dat meer in de aard van de Zweden en spreekt dat wereldwijd andere mensen aan, maar de humor zelf lijkt me niet specifiek Zweeds.»

HUMO Door die humor word je weleens het vrolijke tegengewicht voor de nordic noir genoemd, de donkere Scandinavische misdaadromans. Maar als er één rode draad door je boeken loopt, dan is het toch de onvoorstelbare domheid van het hele menselijke ras?

JONASSON «Nordic noir heeft altijd een politieke of sociale dimensie. Het verschil tussen hen en mij is niet zozeer de humor of het gebrek eraan. Het verschil is dat zij het over de tekortkomingen van de maatschappij hebben, terwijl ik het over de tekortkomingen van de mens heb. Vaak zelfs over de tekortkomingen van specifieke mensen. Kim Jong-un en Donald Trump bijvoorbeeld.»

undefined

undefined

'We leren niet meer, we analyseren niet meer, we praten niet meer. We worden dommer.'

HUMO Met hen zit je deze keer erg dicht op de actualiteit. Was je nooit ongerust dat je door de feiten ingehaald zou worden, met een roman waarin de 100-jarige man zowat alle huidige regeringsleiders ontmoet? Had je de ontmoeting tussen Kim en Trump kunnen voorzien?

JONASSON «Natuurlijk hebben mijn redacteur en ik gelachen toen we het hoorden: ‘Nu gaat die stupid fuck plots vrede stichten op aarde.’

»Tijdens het schrijven had ik mijn verhaallijn, maar ik wist nog niet wie de president van Frankrijk zou worden. Ik wist niet wat er met Marine Le Pen of Geert Wilders zou gebeuren. Ik was vrij zeker dat Angela Merkel háár verkiezingen zou winnen, al scheelde dat uiteindelijk ook niet veel. Maar goed, ik wist van bij het begin dat ik tot het laatste moment aanpassingen zou moeten doen. En nu heb ik er vrede mee dat dit boek een document uit 2017 wordt, net zoals ‘De 100-jarige man’ een document uit 2005 was.

»En als je ziet wie er in mijn boek achter de schermen aan de touwtjes trekt, zonder zijn naam te noemen, dan lijkt het wereldnieuws dat ik nu hoor mijn ideeën alleen maar te bevestigen.»

de verkeerde kant

HUMO Hoe schrijf je over politieke figuren die in de realiteit al komische personages lijken?

JONASSON «Dat is Allan Karlssons specialiteit. Hij heeft een droge manier om de dingen voor te stellen. Het wordt absurd door de manier waarop hij het meegeeft. Als Allan gewoon zichzelf is tegenover Trump en Trump ook tegenover hem, dan wordt het vanzelf grappig. Het is de keizer zonder kleren. Je hebt een kind of een 100-jarige man nodig om te tonen dat hij naakt is.»

HUMO Heb je nooit schrik voor represailles met alle leiders die je beledigt? Een kleine gifgasaanval is snel geregeld tegenwoordig.

JONASSON «Ik heb van Zuid-Korea gehoord dat ik niet ongerust hoef te zijn. Kim Jong-un heeft blijkbaar andere zorgen dan mijn boeken. En stel dat hij me belt, dan leg ik toch gewoon uit dat ik niet alleen met hem lach, maar ook met die domkop in Washington? Die mannen hebben allemaal wat meer humor en zelfrelativering nodig. Noem me naïef maar geef Benjamin Netanyahu en Mahmoud Abbas daar een dubbele dosis van en een drieduizend jaar oud conflict zou zo opgelost zijn.»

HUMO Je schrijft in je nieuwe boek over ruziënde wereldleiders en nucleaire dreiging, maar wat baart je het meest zorgen voor de toekomst?

JONASSON (grijnst) «Als ik één ding moet kiezen, bedoel je? Dan is het dat de waarheid langs alle kanten onder druk staat. De belangrijkste bedreiging voor de democratie is het feit dat er geen feiten meer zijn. Binnenkort weet je niet meer wat waar is en wat niet omdat je niet meer weet wie de afzender van een claim op de waarheid is. En alsof dat nog niet erg genoeg is, blijkt een objectieve waarheid plots waardeloos wanneer ze gepubliceerd wordt in pakweg de Washington Post omdat een groot deel van de Amerikanen die krant zelfs niet meer leest. De winnaar is dus de man die op Twitter zes leugens per dag vertelt. Wie het luidst roept, wint altijd.

»In die ‘sociale omgeving’ is er nóg een probleem: we praten niet meer met elkaar. We zitten zelfs niet meer in dezelfde kamer. Alles wordt zwart of wit in plaats van de broodnodige grijstinten. Dat maakt ons onmenselijker en het creëert conflicten. Het zijn dezelfde tegenstellingen die Nazi-Duitsland, het Indonesische schrikbewind van Soeharto en de volkerenmoord tussen Hutu’s en Tutsi’s mogelijk hebben gemaakt. Mensen worden op een heel wansmakelijke manier tegen andere mensen opgezet.»

HUMO Maar...

JONASSON (steekt zijn vinger op) «Wacht even. Ik ben nog niet klaar. Net toen ik daar depressief genoeg van geworden was, kwam er een rapport dat zei dat we tijdens de laatste twintig jaar, voor het eerst sinds het begin van de mensheid, minder intelligent zijn geworden. Ons IQ daalt. En dat komt omdat we gevoed worden door YouTubefilmpjes, omdat we alleen maar ontvangen. We lezen niet, we analyseren niet, we praten niet. We worden dommer. Alsof we nog niet dom genoeg waren! En daarbovenop krijgen we trollenlegers die het vuur onder de polarisering blijven opstoken en zo de democratie kapotmaken.

»Als ik aan al die shit geen humor zou toevoegen dan zou ik toch gewoon voor de bus springen? Maar ik schrijf liever. Het doet vast pijn om voor een bus te springen.»

HUMO Kom, kom, zo erg kan het toch allemaal niet zijn? Volgens de populaire wetenschapper Steven Pinker doen we het als soort steeds beter.

JONASSON «Ik weet het. En daar valt ook veel voor te zeggen. De armoede in Afrika, het aantal democratieën in de wereld, het aantal doden in conflicten: op die vlakken gaat het beter dan vroeger. Maar ik heb het over de mensheid, en wij zijn nog steeds the same shitty people.

»En dan zijn er nog de sociale media. We hebben daar nog niet het volle effect van gezien, en Pinker houdt er geen rekening mee. Laten we zeggen dat een Russische trollenfabriek via sociale media Trump ‘op democratische wijze’ aan de macht kan brengen, dan gaan de statistieken niet tonen hoever we de verkeerde kant opgaan. De politieke leiders, de mensen met macht, zullen binnen tien jaar mensen zijn met minder moraal, minder eerlijkheid en minder gevoel voor nuance. We hebben de Hongaarse premier Orban al, we hebben Erdogan en we hebben Poetin. En zo zijn er nog wel een paar. Dat is de richting die we uitgaan, maar je ziet dat niet in statistieken over democratieën. Eerlijkheid en fatsoen zijn de slachtoffers, maar hoe meet je dat?»

HUMO Geen idee. Is er iets waar u wél nog hoopvol over bent?

JONASSON «Wel, zoals ik schrijf in de inleiding van mijn nieuwe roman: ‘De 100-jarige man die uit het raam klom en verdween’ is over de hele wereld verspreid, maar de wereld werd er geen betere plek door. Ik denk niet dat mijn boeken iets kunnen veranderen, maar ik geloof wel dat er een beweging zal komen om de democratie te redden. Hoe die eruit zal zien, weet ik niet. Een non-profitversie van Facebook, zou dat helpen? Of zou die ook door trollen gekaapt worden? Een charismatische leider misschien? Iemand als Martin Luther King die mensen de ogen opent? Als we dom genoeg zijn om achter Viktor Orban aan te lopen, dan kunnen we ons net zo makkelijk door iemand met betere intenties laten verleiden.

»Mensen willen niet zwart-wit denken, maar ze moeten geholpen worden. De mensheid is dom en makkelijk te manipuleren, maar niet slecht. Diep vanbinnen hebben we een flinke portie beschaafdheid. Het maakt niet uit hoezeer sociale media en internettrollen ons intellect beschadigen, ons natuurlijke instinct blijft er toch één van elkaar helpen.»

Jonas Jonasson, ‘De 100-jarige man die terugkwam om de wereld te redden’, uitgeverij Atlas Contact