#92: 'Jeder für sich und Gott gegen alle' (Werner Herzog, 1974)

Humo's filmjournalist Erik Stockman presenteert: de 100 beste films aller tijden! Of liever: een hoogstpersoonlijke, dwarse hitparade van films die, althans volgens (es), de blikkerende tand des tijds hebben doorstaan. Een onconventioneel rariteitenkabinet waarvan de deuren telkens op woensdag, vrijdag en zondag wijdopen zwaaien. Vandaag: ’Jeder für sich und Gott gegen alle’ van Werner Herzog. Licht, camera, actie!

Geweldige YouTube (onderaan deze pagina te bekijken, onder de trailer): de Duitse regisseur Werner Herzog die in een suburb van Los Angeles tijdens een interview met de Britse journalist Mark Kermode plotseling onder vuur wordt genomen door een sniper. ‘Duidelijk iemand die niet van filmmakers houdt,’ zo luidt Herzogs eerste reactie.

Verontrust werpt Kermode een blik op de bloedende wonde, maar de regisseur blijft grinniken. ‘Het doet een beetje pijn, maar die kogel is irrelevant,’ horen we Herzog zeggen in dat onnavolgbare Engels van hem. ‘Bottomline: de dichter mag nooit zijn ogen neerslaan. Altijd je ogen gericht houden op de omgeving!’

Die Werner! In de vroege jaren 70 kwam hij in een filmclub in Hasselt één van zijn langspelers inleiden, en de legende wil dat hij helemaal te voet uit Duitsland was gekomen – drie weken onderweg. En toen journalist Paul Cronin hem vroeg welke levensles hij aan de mensheid zou willen meegeven, antwoordde hij in alle ernst: ‘Het douchegordijn altijd aan de binnenkant van de badkuip hangen’. Vanmorgen nog aan moeten denken, toen we op onze knieën de badkamervloer zaten droog te wrijven.

Werner Herzog: geboren in München in 1942, opgegroeid in een bergdorpje dicht bij de grens met Oostenrijk. Financierde zijn eerste kortfilm, ‘Herakles’, met de centen die hij met nachtshifts in een staalfabriek had verdiend. In de jaren 70 en 80 werkte hij zich op tot één van de beste cineasten ter wereld: ‘Aguirre, der Zorn Gottes’, ‘Nosferatu: Phantom der Nacht’, ‘Fitzcarraldo’ – het zijn titels die luiden als bronzen klokken. De psychologische, en soms ook fysieke veldslagen die hij uitvocht met zijn fetisjacteur Klaus Kinski – muze en Nemesis in één gedaante – vormt ook vandaag nog stof voor legenden.

Een briljant cineast, met een grenzeloze fascinatie voor dromers, uitvinders en wonderlijke heiligen. En met een blik die niet op de eigen navel gericht staat, maar op de horizon; telkens als we een film of documentaire van Werner Herzog zien, weten we weer dat het universum weidser, wonderbaarlijker en vooral mysterieuzer is dan ons stamcafé. Wij rekenen hem tot onze vijf favoriete cineasten, en ‘Jeder für sich und Gott gegen alle’ is één van zijn mooiste films.

De plot is gebaseerd op ware feiten: op een zondag in 1828 trof men op een pleintje in Neurenberg een haveloze zestienjarige jongen aan (zijn naam: Kaspar Hauser) die amper kon stappen en spreken. Later zou die jongen vertellen dat hij vanaf zijn geboorte in een donkere cel opgesloten had gezeten; dat hij nog nooit eerder een ander mens, een boom of een huis had gezien; en dat hij geloofde dat de riem die hem aan de grond vastgebonden had gehouden een onderdeel van zijn lichaam was.

‘Jeder für sich und Gott gegen alle’ vertelt zijn verschrikkelijke verhaal, en de eerste beelden zijn al meteen zielsaangrijpend – wij kunnen niet naar dat zielige houten paardje kijken waarmee die jongen in dat hol zit te spelen zonder dat ons gemoed volschiet.

Nog een hartroerend beeld: Kaspar die met één uitgestoken arm op dat pleintje staat. In zijn hand houdt hij een brief geklemd die is gericht aan de kapitein van de cavalerie van Neurenberg, en het is vermeldenswaard dat zo iemand er in een film van Werner Herzog ook echt uitziet als een kapitein van de cavalerie: recht in het zadel, pluim op de helm, witte pofbroek, hoge laarzen, de linkerhand hooghartig rustend op het heft van de sabel.

De vraag is natuurlijk: hoe zal Kaspar zijn intrede in de beschaving verteren? Tja: wanneer we u vertellen dat Herzog iemand is die gelooft dat onze beschaving slechts een dun laagje ijs vormt op een onpeilbare oceaan van chaos en duisternis, dan weet u het wel: dit gaat niet goed aflopen.

Hoe iedereen munt uit Kaspar probeert te slaan, hoe de Europese adel hem ziet als een vermakelijke attractie, hoe ze hem opvoeren in een freakshow, hoe de katholieke kerk hem probeert in te palmen, hoe ‘de beschaving’ alles wat spontaan aan hem is systematisch vernietigt: het is schrijnend, gruwelijk, mensonterend. Wanneer iemand aan Kaspar vraagt hoe het eigenlijk was in die donkere cel van hem, klinkt zijn antwoord: ‘Beter dan buiten!’

Herzog doet tijdens opnamen altijd iets bijzonders, iets geks. In ‘Fitzcarraldo’ liet hij een schip over een heuveltop in het Amazonewoud slepen, tijdens de opnamen van ‘Heart of Glass’ bracht hij de volledige cast onder hypnose. Voor de rol van Kaspar Hauser deed hij een beroep op een veertigjarige man, Bruno S., de zoon van een hoer, die het grootste deel van zijn leven in instellingen en gevangenissen had doorgebracht.

Een meesterlijke zet: geen enkele professionele acteur straalt zoveel verwondering en menselijke waardigheid uit als hij. En zoals alle films van Herzog, heeft ook ‘Jeder für sich und Gott gegen alle’ iets onwezenlijks; vooral tijdens de droomscènes voel je de adem der poëzie.

Deze prent staat ook bekend onder de titel ‘The Enigma of Kaspar Hauser’, maar wij verkiezen de originele titel, omdat die het mensdom zo goed samenvat. Én omdat we het de beste titel aller tijden vinden. Op één na: ‘Auch Zwerge haben klein angefangen’ (‘Ook dwergen zijn klein begonnen’) – ook een film van Herzog, of wat had u gedacht.

Bekijk de trailer van 'Jeder für sich und Gott gegen alle':