CNN-journalist Peter Bergen: ‘We krijgen in Afghanistan iets gelijkaardigs aan het IS-kalifaat’

Waar was u op 9/11? Peter Bergen herinnert het zich nog haarscherp. Hij reed naar de CNN-studio in Washington om daar te spreken over Ahmad Shah Massoud, de Afghaanse verzetsleider die streed tegen de taliban en die twee dagen eerder was vermoord door Al Qaeda. Vandaag, twintig jaar later, is iedereen terug: de taliban zijn al een jaar lang weer heer en meester in Afghanistan, zoon Ahmad Massoud zet de strijd voort, en Peter Bergen heeft net een boek over Osama bin Laden uit. ‘De twintigste verjaardag van de aanslagen is voor mij één groot déjà vu.’

Peter Bergen is terreurexpert voor CNN, gelauwerd journalist, documentairemaker, professor aan de universiteit van Arizona en vicevoorzitter van de invloedrijke denktank New America. Hij bericht al sinds 1993 over Afghanistan, en heeft nu ‘The Rise and Fall of Osama bin Laden’ gepubliceerd, een doorwrochte biografie over de man die ooit ’s werelds meest gevreesde terrorist was.

HUMO Dit is uw vierde boek over Osama bin Laden. Waarom blijft hij u boeien?

PETER BERGEN «Osama bin Laden is één van de weinige mensen die de geschiedenis echt hebben veranderd. Al verliep het niet zoals hij had gehoopt. Met de aanslagen van 9/11 wilde hij bereiken dat de Amerikaanse troepen uit het Midden-Oosten zouden vertrekken. Net zoals ze in 1983 Libanon hadden verlaten, na een zelfmoordaanslag op de VS-ambassade in Beiroet. Maar de Verenigde Staten hebben meer dan ooit geïnvesteerd in hun aanwezigheid in het Midden-Oosten, en ze hebben Afghanistan en Irak bezet. Dat had Bin Laden niet verwacht, wat toch vrij naïef was. De aanslagen hebben hem ook veel kritiek opgeleverd binnen Al Qaeda: sommigen hadden hem gewaarschuwd voor zware vergeldingsacties van de VS. Zijn beslissing om de aanslagen toch te laten doorgaan had grote gevolgen voor de terreurgroep. Ze hadden jarenlang duizenden strijders opgeleid in Afghanistan zonder dat iemand hun daar een strobreed in de weg had gelegd. De taliban waren hun goedgezind, maar na 9/11 moesten de aanhangers van Al Qaeda vluchten.

»Osama Bin Laden heeft de VS niet op de knieën gekregen, maar door hem is het Amerikaanse buitenlandbeleid van de afgelopen twintig jaar wel beheerst door één thema: de terreuraanslagen. Alle Amerikaanse diplomatieke en militaire acties in Afghanistan, Irak en Syrië zijn er een gevolg van. Nu hebben we een dieptepunt bereikt met de chaotische terugtrekking uit Afghanistan.»

Peter Bergen kon Osama bin Laden in 1997 interviewen toen hij onderdak had gevonden bij de taliban, na zijn vlucht uit Soedan. In het Tora Bora-gebergte in Afghanistan trainde hij duizenden Al Qaeda-strijders, maar echt bekend was hij niet bij het brede publiek. Toen CNN het interview uitzond, kondigde de presentator hem aan als ‘een schimmige multimiljonair’. Het interview was het eerste van de twee die Bin Laden ooit aan de westerse pers heeft gegeven.

BERGEN «Hij sprak met zachte stem en verklaarde de oorlog aan de Verenigde Staten. Het was de eerste keer dat Bin Laden dat in het openbaar zei. Maar toen het interview werd uitgezonden, gebeurde er niets. Er was geen commotie, geen bezorgdheid. Het werd bijna onmiddellijk vergeten.»

Vier jaar later, na de aanslagen op de Amerikaanse ambassades in Tanzania en Kenia in 1998 en na 9/11, werd Osama bin Laden ’s werelds meest gezochte terrorist. De zoon van een Jemenitische multimiljonair, die in Saudi-Arabië rijk was geworden door lucratieve bouwcontracten, had in Afghanistan tegen de Sovjets gevochten met strijders die later de taliban zouden vormen. Na het vertrek van de Russen woonde hij een tijd in Saudi-Arabië en Soedan, waarna hij terugkeerde naar Afghanistan. Maar zijn doen en laten tussen 2001 en 2011, toen hij door Amerikaanse Navy SEALs werd doodgeschoten in zijn schuilplaats in het Pakistaanse Abbottabad, was niet gedocumenteerd. Dat deel van zijn leven heeft Peter Bergen nu kunnen reconstrueren aan de hand van documenten die in Abbottabad in beslag zijn genomen en in 2017 zijn vrijgegeven.

HUMO Uit uw boek blijkt dat Osama bin Laden tijdens zijn laatste maanden in Abbottabad gefrustreerd toekeek hoe de wereld veranderde.

BERGEN «Hij had het gevoel dat hij onbelangrijk was geworden. Vooral in januari 2011 was hij bijzonder gefrustreerd. De Arabische Lente was uitgebroken en in Egypte en Tunesië kwamen mensen op straat tegen de corrupte dictators. Dit had zijn moment moeten zijn: hij ijverde al jaren voor andere regeringen in Arabische landen. Op Al Jazeera zag hij grote menigtes betogen en vrijheid en respect voor de mensenrechten eisen, maar niemand toonde zijn foto of scandeerde zijn naam. Hij voelde dat hij irrelevant was geworden, en daar wilde hij iets aan doen.»

HUMO Maar niemand zat te wachten op een boodschap van Osama bin Laden.

BERGEN (lacht) «Natuurlijk niet, maar dat had hij niet door. Hij wendde zich tot zijn vrouwen met wie hij in zijn schuilplaats leefde. Als hij nu eens een toespraak de wereld instuurde, opperde Khairiah, zijn oudste vrouw. Ze herinnerde hem eraan dat hij in 2004 een videotoespraak had gehouden waarin hij had gezegd dat de Arabische leiders rekenschap zouden moeten afleggen voor de Amerikaanse aanwezigheid op hun grondgebied. Misschien, zo opperde ze, is die Arabische Lente wel het gevolg van die toespraak. ‘En dan ben je wel verplicht om die protesten te leiden!’ Onzin, natuurlijk, maar het gezin Bin Laden ging wel aan de slag. Iedere avond werd gediscussieerd over de speech, hoe ze die moesten verspreiden en wie ze konden vertrouwen. Ze besloten een toespraak te schrijven waarin Osama bin Laden de regeringen van Tunesië en Egypte zou uitnodigen om een raad van religieuze geleerden op te richten. De dag nadat de toespraak op band was opgenomen, stormden Amerikaanse troepen het huis binnen.»

HUMO Hij had ook last van gewetenswroeging, omdat hij zoveel moslims had gedood bij de aanslagen op de Amerikaanse ambassades en op de Twin Towers.

BERGEN «In de laatste periode van zijn leven wel, ja. Daarvoor had hij er nooit bij stilgestaan. De aanslagen in Tanzania en Kenia waren gepleegd op een vrijdagochtend, en iedere rechtgeaarde moslim had op dat uur in de moskee moeten zitten voor het gebed, vond hij. Maar in 2011, in Abbottabad, dacht hij daar anders over. Hij was bezorgd dat Al Qaeda en andere groepen te veel moslims doodden. Al Qaeda in Irak – de voorloper van IS – vermoordde duizenden Irakezen, de Pakistaanse taliban deinsden er niet voor terug islamitische Pakistanen te doden, Al Shabaab in Somalië pleegde aanslagen op Somaliërs. Bin Laden stuurde brieven waarin hij eiste dat dat stopte. Hij wilde zelfs een publieke verontschuldiging verspreiden op de tiende verjaardag van 9/11, met de boodschap dat Al Qaeda voortaan moslims wilde sparen. Maar geen excuses voor de Amerikaanse slachtoffers, uiteraard niet.»

VROUWENZAKEN

HUMO U hebt bijzonder veel gedetailleerde informatie verzameld over het leven van de Bin Ladens in Abbottabad. Waar hebt u die gevonden?

BERGEN «Toen de Amerikanen in 2011 het huis in Abbottabad bestormden, waar Bin Laden woonde met zijn drie vrouwen en tien kinderen, hebben ze 470.000 documenten meegenomen. Daar zaten notities tussen van de hele familie; je had memo’s van veertig pagina’s die Bin Laden verschillende keren had herschreven, er waren brieven...

»De belangrijkste vondst was een soort dagboek. De CIA dacht eerst dat het om een persoonlijk dagboek van Bin Laden ging, maar ik ontdekte dat het veel meer was. De titel was ‘De opstanden: historische gebeurtenissen en standpunten van Abu Abdullah (bin Laden)’. Het was een soort logboek. In de laatste weken van Bin Ladens leven, tussen februari en april 2011, had iemand van de familie er elke avond in genoteerd wat er die dag was gebeurd. Vaak waren dat korte notities, soms gewoon krabbeltjes. Met de hulp van een Arabische onderzoeker heb ik ze kunnen ontcijferen.»

HUMO Wat viel u het meest op?

BERGEN «Dat Bin Laden steun en advies zocht bij zijn vrouwen. Om brieven en toespraken te schrijven, bijvoorbeeld, of om zich een mening te vormen. Twee van die vrouwen, Khairiah en Siham, hadden een doctoraat behaald en hadden vóór hun huwelijk zelfs een eigen carrière. Khairiah was kinderpsychologe en Siham studeerde Koranwetenschappen. Beide vrouwen gingen er prat op een directe afstammeling van de profeet Mohammed te zijn. Dat was belangrijk voor Bin Laden, want hij probeerde zijn leven in te richten naar het voorbeeld van de profeet. Zijn derde vrouw, Amal, was veel jonger dan de twee anderen en was amper naar school gegaan. Zij telde intellectueel minder mee.

»Elke avond, voor of na het eten, werden in Abbottabad hevige discussies gevoerd. Dan ging het over de gebeurtenissen van de dag, over de toekomst van Al Qaeda en dus ook over de Arabische Lente. Bin Ladens kinderen ‘interviewden’ hem: ze stelden hem vragen, waarop hij deed alsof hij antwoordde op vragen van journalisten. Internet was er niet, telefoon ook niet. In zijn sobere bureautje keek hij naar Al Jazeera of luisterde hij naar BBC Radio om de actualiteit te volgen. Af en toe kreeg hij kranten of boeken van zijn lijfwachten.»

HUMO Met die lijfwachten, in wier huis hij woonde, kreeg hij het ook aan de stok.

BERGEN «Dat waren twee broers, Al Qaeda-getrouwen die hem na zijn vlucht uit Tora Bora onderdak hadden geboden. Maar Bin Laden dreigde hun bescherming te verliezen. Held of niet, de broers raakten het gaandeweg moe om zo’n enorm risico te nemen in ruil voor amper 100 dollar per maand. Bin Laden was altijd pinnig geweest, ook toen hij nog miljoenen uit het familie-imperium kreeg. Zijn gezin woonde bovendien in het grootste huis van het gebouwencomplex, terwijl de lijfwachten het met een kleine woning moesten stellen.

»Bin Laden merkte die ontevredenheid en liet de broers weten dat hij nieuwe beschermers zou zoeken. Maar hij was erg afhankelijk van hen: zij moesten zijn brieven voor Al Qaeda-luitenants in de rest van de wereld naar buiten smokkelen. Hij kon die taak niet zomaar aan iemand anders toevertrouwen.»

HUMO Had hij nog grip op zijn netwerk?

BERGEN «Hij heeft Al Qaeda altijd met strakke hand geleid, en dat probeerde hij ook vanuit Abbottabad te doen. Gemakkelijk was dat niet. Soms raakten de via zijn lijfwachten uitgestuurde memo’s zoek, soms duurde het maanden voor hij antwoord kreeg, en soms negeerden zijn eigen mensen hem simpelweg. Wat kon hij hun tenslotte maken, vanuit zijn schuilplaats?

»Meestal luisterden ze wel, hoor. De Somalische terreurgroep Al Shabaab, bijvoorbeeld, wilde al jaren publiek maken dat ze deel uitmaakte van Al Qaeda. Dat zou slecht zijn voor de fondsenwerving, vond Bin Laden: Arabische zakenlui zouden vlugger geld geven aan de broeders in Somalië als er géén rechtstreekse band met Al Qaeda was. En dus zwegen de leiders van Al Shabaab. Na Bin Ladens dood maakten die alsnog bekend dat ze een Al Qaeda-filiaal waren.»

HUMO In uw boek schrijft u dat Bin Laden Al Qaeda als een bedrijf leidde, vooral in de beginjaren.

BERGEN «In die tijd kon hij nog een beroep doen op het familiefortuin. Zijn strijders kregen een loon van zo’n 400 dollar per maand, 20 dollar kindergeld per kind en 50 dollar per vrouw. Ze hadden recht op een maand betaald verlof, en wie aan de frontlijn vocht, kreeg extra vrijaf. Trouwde je, dan kreeg je 1.200 dollar om je huis in te richten. En alles werd nauwkeurig bijgehouden.

»Het verbaasde me niet dat Bin Laden administratief zo secuur was: hij had een opleiding bedrijfsbeheer genoten. Later, in Afghanistan, toen hij geen geld meer kreeg van zijn familie en de militanten vrijwillig voor hem vochten, bleef die bureaucratie voortduren. Van ieder Al Qaeda-lid werd alles zorgvuldig genoteerd: wie hij was, waar hij vandaan kwam, wat zijn ervaring met wapens was, zijn talenkennis en zijn opleidingsniveau.»

HAARVERF

HUMO U hebt het huis in Abbottabad bezocht vóór het werd afgebroken. Strookte wat u daar zag met uw beeld van Bin Laden?

BERGEN «Grotendeels. Er was, net als in zijn andere verblijven, geen sprake van modern comfort. Het was een nederig huis met simpele meubels. Zijn vrouwen hadden wel eigen vertrekken met een keukentje. Maar er was geen airco en zelfs geen koelkast: dat vond Bin Laden in strijd met de islam. Toen hij in Soedan woonde en in Kandahar, in Zuid-Afghanistan, wilde hij daar ook niet van weten, terwijl dat toch twee van de warmste plaatsen op aarde zijn. Maar in zijn badkamer had hij wél een pak kleurmiddel liggen voor zijn haar en baard. Dat was toch verrassend (lacht).»

HUMO Wat is er met zijn gezin gebeurd?

BERGEN «Bin Laden zag zichzelf als de grote familieman die zijn gezin goed verzorgde, praktisch en emotioneel. Maar eigenlijk heeft hij het kapotgemaakt. Drie zonen zijn gedood tijdens Amerikaanse antiterreuroperaties, en twee zonen hebben hem verlaten – ze hadden geen zin meer in dat streng religieuze leven. Abdullah, bijvoorbeeld, pakte zijn biezen in Soedan omdat zijn – toen nog steenrijke – vader het vertikte een airco te kopen. Eén van zijn dochters is gestorven bij de bevalling van haar kind, ergens in de barre gebieden van Pakistan.

»Twee vrouwen hadden hem vóór 9/11 al verlaten. ‘Ik dacht dat ik met een multimiljonair getrouwd was,’ zei Khadija, en ze koos in Soedan het hazenpad met haar drie kinderen. Najwa vond het leven met de taliban en de ontberingen in Afghanistan te veel; ze vertrok toen ze zwanger was van haar elfde kind. Na Bin Ladens dood hebben zijn drie andere vrouwen een jaar in huisarrest doorgebracht in Pakistan. Nu leiden ze een rustig leven, ergens in Saudi-Arabië.»

HUMO Hoe is Osama Bin Laden eigenlijk de man geworden die hij was? Op die vraag geeft u geen antwoord in uw boek.

BERGEN «Dat heb ik bewust vermeden, omdat je toch niet verder dan hypotheses raakt. Waarom was hij bijvoorbeeld een orthodoxe moslim geworden? Daarover had ik wel een boompje kunnen opzetten. Zijn Syrische moeder behoorde tot de alawieten, een sjiitische stroming die door soennitische moslims in Saudi-Arabië als ketters en inferieur wordt bestempeld. Wilde Bin Laden dat compenseren door ultragelovig te zijn? Speelde het een rol dat hij zijn vader maar vijf keer heeft gezien, en maar één keer echt heeft gesproken? Of dat de leden van zijn familie, die uit Jemen kwam, nooit als volwaardige Saudi’s zijn beschouwd? Zijn vader was nochtans multimiljonair en mocht als aannemer exclusief moskeeën in Mekka restaureren. Wellicht heeft dat allemaal meegespeeld. Misschien is Bin Laden simpelweg zo radicaal geworden omdat hij er nooit echt bij heeft gehoord. Omdat hij zich marginaal voelde. Maar zeker weten we dat dus niet. Daarom beperk ik me liever tot de feiten.»

HUMO En die zijn?

BERGEN «We weten dat zijn moeder 15 was toen ze trouwde met de toen 50-jarige Mohammed bin Laden. Twee jaar later waren ze gescheiden. Vader Bin Laden had meer dan twintig vrouwen; volgens de sharia mag je er vijf hebben, dus hij scheidde van de ene om met de andere te trouwen. Hij kreeg in totaal 54 kinderen.

»Mohammed stierf in een vliegtuigongeluk toen Osama 10 jaar was. Na dat ongeluk werd Osama almaar geloviger. Uit de Abbottabad-documenten blijkt dat hij toen de Koran uit het hoofd begon te leren. Meer dan zesduizend verzen, je moet het maar doen. Algauw werd hij extreem in zijn godsdienstbeleving en vastte twee dagen per week. Op zijn 16de was hij een religieuze fanatiekeling. Toen betrad hij het pad dat naar Al Qaeda zou leiden.»

VERMOORDE ZANGER

HUMO We springen nog even naar 2021: de taliban in Afghanistan zeggen dat ze niet meer hetzelfde beleid willen voeren als in de jaren 90, ze hengelen naar internationale erkenning.

BERGEN «Ik ben erg pessimistisch. Het zijn misschien niet de taliban van vóór 2001, en wellicht moeten we ook geen toestanden zoals in het IS-kalifaat in 2014 verwachten. Maar ik vrees dat we toch iets gelijkaardigs zullen krijgen. Ze voelen zich gesterkt: de aftocht van de Amerikanen zien zij als een overwinning op een grootmacht. De tweede al in hun ogen, na de overwinning op de Sovjets in de jaren 80.

»Toen ze de vorige keer aan de macht waren, erkenden slechts drie landen hun regime: Saudi-Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten en Pakistan. Toch hebben ze het vijf jaar volgehouden, en ze zouden nog langer aan de macht gebleven zijn als 9/11 niet had plaatsgevonden. Dat ze internationale erkenning willen, durf ik dus te betwijfelen. Ik denk ook niet dat ze een ander beleid zullen voeren. Mogelijk zullen vrouwen mogen werken, maar dat zal toch beperkt zijn. Vrouwelijke artsen zullen wel andere vrouwen mogen behandelen, bijvoorbeeld, en vrouwelijke leerkrachten zullen meisjes jonger dan 12 mogen onderwijzen. Maar oudere meisjes zullen niet meer naar school kunnen gaan. En nu al zijn er berichten dat muziek in sommige regio’s verboden is. Onlangs is ook een zanger vermoord en zijn er verschillende aanslagen op journalisten gepleegd. Is dat het nieuwe beleid van de taliban?»

HUMO Velen vrezen dat Afghanistan opnieuw een toevluchtsoord voor terroristen wordt. Wat denkt u?

BERGEN «Daar ben ik zeker van. De Verenigde Naties meldden in juni al in een rapport dat duizenden strijders van Al Qaeda en van Islamitische Staat van Khorasan (IS-K), een franchise van IS, het land waren binnengekomen vanuit Centraal-Azië, China en Pakistan. De taliban hebben de afgelopen maanden ook gevangenen bevrijd, niet alleen talibanstrijders, maar ook leden van IS-K en van Al Qaeda.

»IS-K is de onbekende factor: de groep bestaat uit tweeduizend strijders en kwam al in het nieuws met de aanslag op de luchthaven van Kaboel. Het is afwachten welke rol ze zal spelen. IS-K en de taliban lusten elkaar nog rauw.»

HUMO De taliban zeggen niets meer te maken willen hebben met Al Qaeda.

BERGEN «Een aantal belangrijke taliban onderhouden nog heel goede relaties met Al Qaeda. Wijlen de vader van Siraj Haqqani, de nummer twee van de taliban, heeft destijds samen met Osama bin Laden tegen de Sovjets gevochten. Siraj Haqqani zal de volgende maanden steeds belangrijker worden. Zijn clan is één van de gewelddadigste binnen de taliban en staat nu in voor de veiligheid in Kaboel. De VS hebben al jaren geleden 5 miljoen dollar op zijn hoofd gezet, en ze zoeken ook andere leden van de clan. Zal de internationale gemeenschap gezochte terroristen erkennen? Ik denk het niet.»

HUMO Betekent Al Qaeda nog iets in Afghanistan? U noemt hun leider Ayman al-Zawahiri een ‘zwart gat van charisma’, iemand die niet echt in staat is vers bloed aan te trekken.

BERGEN «Er blijft niet veel over van het grote Al Qaeda van vroeger, maar dat kan snel veranderen. Zulke groepen gedijen het best in falende staten. Ze hebben een zwakke gastheer nodig. IS stond heel sterk in Libië nadat Kadhafi er was verdreven, maar werd in 2016 grotendeels weggevaagd met Amerikaanse luchtaanvallen. Al Shabaab kon groeien in het zwakke Somalië. En Al Qaeda in Irak werd in 2010 grotendeels vernietigd door de VS, maar na verschillende naams- en formatieveranderingen is het in 2014 herrezen als IS. Ik schat dat Al Qaeda er over twee of drie jaar opnieuw staat. Al-Zawahiri is oud, en op militair vlak heeft hij niet veel te zeggen. De Egyptenaar Saif al-Adel, een oude vertrouweling van Bin Laden, werpt zich nu op als leider van Al Qaeda.»

HUMO President Joe Biden zegt dat hij geen keuze had en de troepen wel uit Afghanistan moest terugtrekken, omdat het akkoord met de taliban was onderhandeld door zijn voorganger, Donald Trump.

BERGEN «Nonsens! Andere beslissingen van Trump zijn wel in de prullenbak beland. Trump stapte uit het klimaatakkoord, en het eerste wat Biden deed, was dat terugdraaien. Trump vertrok uit de Wereldgezondheidsorganisatie, maar onder Biden werden de VS opnieuw lid. Dus waarom kon hij deze beslissing niet ongedaan maken? Dit was immers een akkoord dat niet met een soevereine regering was gesloten, maar met een groepering die door niemand wordt erkend. De taliban trokken zich bovendien niets aan van de voorwaarden in de deal. Ze moesten de banden met Al Qaeda verbreken: dat hebben ze niet gedaan. Ze moesten vredesonderhandelingen opstarten met de Afghaanse regering: ook niet gebeurd. Biden had ook kunnen zeggen dat de taliban de overeenkomst niet respecteerden, maar het enige wat hij wilde, was de Amerikaanse troepen zo snel mogelijk uit Afghanistan weghalen. En dat heeft hij gedaan zonder aan de gevolgen te denken. Bovendien gebeurde dat, door de plotse overname van Kaboel door de taliban, bijzonder chaotisch, met als dieptepunt de aanslag op de luchthaven. Nu al is duidelijk dat die gebeurtenissen de rest van zijn ambtstermijn zullen overschaduwen.»

HUMO Hij zegt dat hij de oorlog in Afghanistan heeft beëindigd.

BERGEN «Dat is een typisch narcistische houding van de VS: wij zijn er niet, dus de oorlog is gedaan. Neen, de oorlog in Afghanistan is helemaal niet gedaan! Die duurt al 43 jaar en gaat nu een nieuwe fase in. De taliban zijn sterker dan vroeger en ze hebben betere wapens. Heb je de beelden van hun elitetroepen gezien? Ze konden doorgaan voor Amerikaanse Special Forces. Ik moest drie keer kijken voor ik besefte dat het geen Amerikanen, maar taliban waren. Geen krijgers met tulbanden, lange gewaden of kalasjnikovs, maar getrainde soldaten met zware wapens en nachtkijkers. Ook wat betreft strategische tactieken hebben ze de afgelopen twintig jaar veel bijgeleerd. Ze hebben eerst het noorden ingenomen, en pas daarna de rest van het land. En ze controleerden alle grensovergangen, zodat het verzet werd afgesneden van steun uit het buitenland. Nee, ik zie het somber in voor Afghanistan.»

Peter Bergen, ‘The Rise and Fall of Osama bin Laden’, Simon & Schuster