Gedaan met vermassacreerde vrouwenlichamen en ‘final girls’: de nieuwe horrorfilm is feministisch

Met de horrorsatire ‘Bodies Bodies Bodies’ maakte de Nederlandse regisseur Halina Reijn haar Amerikaanse debuut, een jaar nadat de Franse Julia Ducournau de Gouden Palm had gewonnen voor het heftige ‘Titane’. Stond horror niet te boek als een vrouwonvriendelijk genre?

‘Het spreekt voor zich dat deze films vrouwen uitbuiten en brutaliseren.’ Dat schreef Janet Maslin, de eerste vrouwelijke chef filmkritiek van ‘The New York Times’, in 1982 in die krant. Haar betoog handelde over destijds razend populaire slasherfilms als ‘Halloween’ en ‘Friday the 13th’ en vergeleek zulke genrefilms qua moraliteit en vrouwonvriendelijkheid met hardcoreporno. Tegelijk erkende ze dat vrouwen betrokken waren bij het maakproces. Maar, zo argumenteerde Maslin, dat maakte de films alleen maar meer verwerpelijk, want ‘zij zouden beter moeten weten’.

Vanaf vrijdag kunt u op Streamz+ kijken naar de horrorsatire ‘Bodies Bodies Bodies’. Het is het Amerikaanse regiedebuut van de Nederlandse Halina Reijn. Zij maakte naam als actrice in indrukwekkende voorstellingen van Ivo van Hoves Toneelgroep Amsterdam/Internationaal Theater Amsterdam, maar werkte de laatste jaren als regisseur in de film- en tv-industrie.

Eigen productiebedrijf

Met actrice Carice van Houten richtte ze het productiebedrijf Man Up op. ‘Het is onze missie om met ons productiehuis belangwekkende verhalen te vertellen vanuit een vrouwelijk perspectief’, luidde de intentieverklaring. Hun eerste successen waren Reijns regiedebuut ‘Instinct’, waarin Van Houten de hoofdrol vertolkte, en de tv-reeks ‘Red Light’. En passant omschreef Reijn Martin Scorseses ‘The Irishman’ als ‘witte mannen die allemaal macho tegen elkaar doen. Vrouwen zeggen geen woord in de film. Daar zijn we toch klaar mee?’

Mogen we het dan net opvallend vinden dat zij zich met ‘Bodies Bodies Bodies’ aan een slasher waagt, een film uit het gewraakte genre dat volgens The New York Times vrouwen uitbuit en brutaliseert? ‘Het was een beetje intimiderend in het begin’, vertelde Reijn aan het onlinemagazine Slashfilm. ‘Ga ik een slasherfilm maken?’

Een goed jaar geleden won de Franse Julia Ducournau, die eerder al naam maakte met de kannibalenfilm ‘Grave’, de Gouden Palm met de lichamelijke horror van ‘Titane’ (2021). In de jaren voordien was er onder meer het succes van Jennifer Kents psychologische griezelfilm ‘The Babadook’ (2014), groeide Anna Billers horrorkomedie ‘The Love Witch’ (2016) uit tot een bescheiden cultfenomeen en debuteerde Rose Glass met het veelgeprezen ‘Saint Maud’ (2019).

Bij de release van ‘Grave’ vertelde Ducournau, die zes was toen ze voor het eerst ‘The Texas Chain Saw Massacre’ keek, in Time Out dat ze een ander filmbeeld van vrouwen wilde tonen. ‘Ik denk dat de portrettering van vrouwen in films, niet alleen in horrorfilms, geseksualiseerd is. Er is niets waarachtigs aan. Ik kan mezelf er niet in herkennen. Het was belangrijk voor mij om een lichaam eerlijk te portretteren, met donkere ringen onder haar ogen, poriën, acne.’ Het was niet expliciet de bedoeling om van ‘Grave’ een feministische film te maken, aldus Ducournau, maar ‘ik ben een feminist in het echte leven. Dat zie je in mijn film.’

In The New York Times zei de Ierse Kate Dolan, regisseur van ‘You Are Not My Mother’ (2021), dan weer: ‘Toen ik opgroeide, keek ik tonnen horrorfilms. Ik vond dat toen heel opwindend, omdat het een genre is waarin vrouwelijke protagonisten overleven en overwinnen, de zogenaamde final girl. Voor een tienermeisje was dat heel empowerend.’

Laatste overlever

Die final girl is een vast en omstreden onderdeel van het slashergenre: films waarin een (doorgaans mannelijke) maniak een groep tieners uitmoordt. De eersten om te gaan zijn vaak jongens en meisjes die als seksueel actief worden voorgesteld. De enige die het doorgaans overleeft is een voorzichtig, zelfs maagdelijk meisje, zoals Jamie Lee Curtis’ personage in ‘Halloween’ of dat van Marilyn Burns in ‘The Texas Chain Saw Massacre’. Het klopt dat een vrouwelijk personage overleeft en overwint, zoals Dolan het samenvat, maar tegelijk zijn het niet de meest ondernemende of uitgewerkte rollen en blijven ze hangen in het stereotype van, welja, de final girl.

‘Het gegeven van de final girl, het jonge meisje dat als laatste overblijft, komt vaak terug in feministische filmkritiek’, weet Anke Brouwers, filmwetenschapper en auteur van ‘Mooi zijn en zwijgen. De machtige vrouwen van de Amerikaanse stille film’. ‘Het is dubbelzinnig. Ze belichaamt zowel slachtofferschap als angst, wat we meer met vrouwen associëren, maar ook veerkracht en overwinning. Vaak wordt daar een freudiaanse interpretatie aan gegeven: het meisje dat een fallisch wapen, zoals een mes, tégen een mannelijke moordenaar gebruikt. Is dat een bevestiging van mannelijke superioriteit of net een ironisch ondergraven ervan?’

Ook in ‘Bodies Bodies Bodies’ duurt het niet lang vooraleer een zwaard wordt bovengehaald, tijdens het huisfeestje dat een groepje twintigers (vijf vrouwen en twee mannen) houdt terwijl buiten een orkaan woedt. Terwijl ze een moordspelletje spelen beginnen er écht slachtoffers te vallen en het zijn – spoiler alert! – de mannen die als eerste het loodje leggen.

Reijn gebruikt het opzet van de slasherfilm voor een horrorkomische satire over generatie Z en volgt vooral het lesbische koppel Sophie (Amandla Stenberg) en Bee (Maria Bakalova). In de toepasselijk getitelde podcast The Final Girls, die ‘het kruispunt tussen horror en feminisme onderzoekt’, vertelde Reijn dat ze zelf eigenlijk niet graag horrorfilms kijkt en dat ze ‘Bodies Bodies Bodies’ bij studio A24 pitchte als ‘Lord of the Flies meets Mean Girls’. Ze omschreef ‘Bodies Bodies Bodies’ er als een queer film over menselijk gedrag en de menselijke natuur, en benadrukte dat haar film geen pure horrorfilm is, maar met de stijlfiguren van het genre speelt.

Dat keert terug bij verschillende horrorfilms uit het laatste decennium die door vrouwen werden geregisseerd. De Brits-Iraanse Ana Lily Amirpour keerde het genre van de vampierenfilm binnenstebuiten in ‘A Girl Walks Home Alone at Night’ (2014), waarin een Iraans meisje ’s nachts door de straten van een Iraanse stad dwaalt en criminele mannen vermoordt. Ook het kannibalistische ‘Grave’ (2016) kun je interpreteren als een parabel over een jonge vrouw die weigert de sociaal wenselijke conventies van haar omgeving te volgen.

Het vrouwelijke hoofdpersonage uit Ducournaus ‘Titane’ (2021) wordt dan weer geïntroduceerd als een schaars geklede stripper, maar vermoordt meteen daarna een man die haar probeert aan te randen. Nadien breekt ze haar neus en neemt ze de gedaante van een jongeman om de politie te ontlopen. Het stereotype van het sexy sois belle et tais-toi-meisje uit zo veel horrortitels wordt vakkundig afgemaakt.

Allegorieën

‘Het is niet omdat vrouwen films maken waarin vrouwenlichamen versneden worden, dat ze daar ook mee instemmen. Vaak zit daar een twist in. Kijk maar naar de films van Ana Lily Amirpour en eerder ook van Kathryn Bigelow (de vampierenfilm ‘Near Dark’, 1987) of Claire Denis (de kannibalenfilm ‘Trouble Every Day’, 2001)’, legt Brouwers uit. Dat vrouwelijke filmmakers het genre van zulke twists voorzien is dan ook niet verbazingwekkend, vindt ze.

‘Enerzijds is het een manier om, gesteld dat horror echt misogyn is, het genre van binnenuit te veranderen door nieuwe regels te introduceren, want filmgenres zijn constant in beweging. Anderzijds zijn horrorfilms sowieso allegorieën. Vaak gaan ze niet letterlijk over monsters of seriemoordenaars, maar over angsten voor andere dingen: voor onderdrukking, voor het kapitalisme of zelfs voor seksueel overdraagbare aandoeningen. ‘The Babadook’, bijvoorbeeld, is eigenlijk een film over rouwen.’

Het maakt dat horrorfilms vaak voor meerdere interpretaties vatbaar zijn en dat sommige titels zowel misogyn als feministisch genoemd worden, afhankelijk van wie je het vraagt. Het is het lot van onder meer ‘Carrie’ (1976), de legendarische film van Brian De Palma naar het boek van Stephen King. Daarin neemt een schuchter, gepest meisje met telekinetische krachten bloederig wraak op haar schoolgenoten.

Voor de een is het een voorbeeld van vrouwelijk empowerment, voor de ander een stereotiepe bevestiging van een vrouw als hysterische heks. ‘The Love Witch’-regisseur Anna Billler ziet in ‘Carrie’ bijvoorbeeld een film die vol zit met waarheden over de menselijke natuur en over vrouwelijke kracht, zoals ze aan The Guardian vertelde, terwijl het voor filmprofessor Barbara Creed (Universiteit van Melbourne) een film over een menstruerend monster is.

‘Ik heb het boek gelezen toen ik veertien was, en dat boek heeft een obsessie voor menstruatiebloed’, zegt Brouwers. ‘Dat zorgde bij mij toch voor enig ongemak. Ik zou ‘Carrie’ geen feministische film noemen, de vrouwelijke seksualiteit wordt als monsterlijk voorgesteld. Het is voor mij een verhaal dat over vrouwenhaat gaat. Maar dat horror een multi-interpretabel genre is, maakt het ook aantrekkelijk. Het is altijd interessant als je een vrouwelijk perspectief krijgt, ook als dat perspectief niet ‘zacht’ of ‘aantrekkelijk’ is. Vrouwen kunnen en mogen ook ongeliefde personages zijn.’

Ergerlijk en aandoenlijk

Die mening is ook Reijn toegedaan. ‘Ik ben erg geïnteresseerd in vrouwelijke rollen die donkerder zijn’, duidde ze tegenover BBC Culture. ‘Ik heb helemaal geen behoefte om onschuldige of sterke vrouwen te creëren. Ik voel de drang om iemand als Richard III te creëren: echt goede vrouwenrollen die sappig en vreemd zijn, over onze zwakheden en meest hatelijke fantasieën.’

Dat blijkt uit ‘Bodies Bodies Bodies’. De film werd over het algemeen uitstekend onthaald in de VS als een slimme satire met soms ergerlijke en soms aandoenlijke personages. Maar veertig jaar nadat The New York Times horrorfilms had geparkeerd als gruwelporno die vrouwen uitbuit, verscheen net in die krant een gematigde recensie, waarin critica Lena Wilson de film samenvatte als een 95 minuten durende reclamespot voor decolletés.

Actrice en coproducente Amandla Stenberg beet terug in een Instagram-bericht. ‘Je recensie was geweldig. Als je niet zo naar mijn tieten had gestaard, had je misschien de film kunnen zien.’

‘Bodies Bodies Bodie’s, vanaf 31 maart op Streamz+

(DM)