‘Koolputters’ wist zelfs schoonheid te zien in de werkloze schachtbokken en lege fabriekshallen van de mijnen

Kompels, hun kop zo zwart als de kool die ze gekapt hebben, lachen de tanden bloot voor de camera. Die draait nog in zwart-wit, maar het resulterende beeld zou altijd verstoken geweest zijn van kleur. Het kolenstof op hun vel doet hun gebit nog bleker uitslaan. Oogbollen schijnen fel uit kassen. De commentaarstem, in een stug, vers gesteven Algemeen Nederlands dat sindsdien ook behoorlijk stof heeft gevangen, doet ons kond van ‘het zwarte goud der Kempen’, en hoe de nobele mijnwerker in de eerste plaats zijn lánd dient. Het Wirtschaftswunder heeft de Kempen bereikt, alsnog, en het paradijs der proletariërs ligt ondergronds. De goede luim die aldoor van de mijnwerkers afslaat, geeft de archiefbeelden bijna een Sovjet-tintje, want tussen twee hongersnoden in kwamen de boeren daar ook vaak niet meer bij wanneer ze een cameraploeg aantroffen in de graanschuur. De Belgische mijnen zijn ‘veilig, gezond, en modern ingericht’, toetert de commentaarstem wervend, om te besluiten met ‘Werkloze, denk ook aan úw toekomst’.

Die toekomst, thans een ver verleden, wordt nu rijkelijk laat van een gepast portret voorzien met het vormelijk ingetogen ‘Koolputters’, een reeks die in de trant van ‘Meneer doktoor’ nog hoog oploopt met de mondelinge overlevering, en daartoe enkele ingezetenen van de derde leeftijd heeft aangesproken die zelf ooit nog in een mijnschacht zijn neergelaten. De beelden toonden een benauwende liftkooi die, volgens diegenen die het meegemaakt hadden, in zo’n tempo naar beneden kon zakken dat je maag langs je kiezen probeerde te ontsnappen. Veilig noch gezond, en allerminst modern ingericht. ‘Koolputters’ komt maar net op tijd, kun je denken: dertig jaar geleden sloot de laatste Limburgse mijn, de jongste getuigen in deze documentaire zijn bijna 70. Enkelen waren de 90 al voorbij. In de aanloop naar deze reeks las ik dat tussen opname en uitzending zelfs al enkele interviewees overleden zijn: het grote uitwissen heeft dus een aanvang genomen, en binnen afzienbare tijd zullen er geen ooggetuigen meer zijn van dat cruciale hoofdstuk vaderlandse geschiedenis, laat staan iemand die uit eerste hand nog een impressie kan geven van hoe het voelt als je maaginhoud weer eens de nooduitgang opzoekt tijdens je dagelijkse verticale pendel.

Zoveel honderden meters diep bedraagt de luchttemperatuur tussen de 30 en de 40 graden, leerde je. Schaften deed je met je broekspijpen dichtgebonden, tegen de muizen. Als je pech had, kwam je na de werkuren vuiler uit de gemeenschappelijke douches dan dat je erin stapte. Reken maar dat daar camaraderie uit ontstaat, en zelfs een heuse subcultuur met een eigen patois, maar ‘Koolputters’ doet goddank niet aan sentimentaliteit, want wie ooit node z’n behoefte heeft gedaan op een kolenschop – ‘We herkenden elkaars geur!’ – weet dat niet élke herinnering klakkeloos in aanmerking komt voor nostalgie. En toch. Af en toe, als er een zeldzame stilte viel in dit programma, probeerden de luchtbeelden van het onherbergzame landschap dat eertijds ontstaan was rondom de mijnschacht, toch een zekere schoonheid te lezen in die eeuwige terrils, de werkloze schachtbokken, lege fabriekshallen en alle onbestemde machinerie waar slechts enkelingen zich nog de handleiding van herinneren. Het zag er nog fraai uit ook.

Ik heb, geloof ik, graag naar ‘Koolputters’ gekeken.