Kun je de wereld verklaren met wiskunde? En hoe proeven planten zout?

Kun je de wereld verklaren aan de hand van wiskunde? Hoe is de mens eigenlijk ontstaan? In het nieuwe programma ‘Grote vragen’ op NPO 2 gaat wetenschapsjournalist Rob van Hattum op pad met acht vooraanstaande wetenschappers. Ze dansen op de rand van een vulkaan, kruipen op handen en knieën door het stof in Kenia en wanen zich anoniem in de drukke Taiwanese metro.

Het was alweer een tijdje terug dat Rob van Hattum, ook bekend van ‘De Nationale Wetenschapsquiz’, een serieus wetenschappelijk programma mocht presenteren omdat juist op dit genre de laatste jaren werd bezuinigd. Maar voor dit programma kwam het budget betrekkelijk eenvoudig los, vertelt Van Hattum. Opmerkelijk, want de opnames waren ruim voordat de publieke omroep twee weken terug bekendmaakte dat er vijf miljoen extra wordt uitgetrokken voor wetenschap en kennis op de Nederlandse televisie.

Het idee was even goed als eenvoudig, vertelt Van Hattum in de keuken van zijn huis vlak bij Hilversum. Op tafel ligt Simon Stevin te slapen, een jonge rode kater die is vernoemd naar de Vlaams-Nederlandse natuur- en wiskundige die eerder dan Galileo de zwaartekracht onderzocht. Oorspronkelijk wilde Van Hattum een programma maken met als titel ‘Op de schouders van reuzen’, naar een uitspraak van Newton. ‘Die zei: ‘Ik heb alleen zo ver kunnen kijken omdat ik op de schouders van reuzen sta’, waarmee hij bedoelde dat iedereen altijd voortborduurt op het werk van anderen.’ De VPRO vond het meteen een leuk idee en stelde voor om op reis te gaan met Nederlandse wetenschappers die echt baanbrekend werk hebben gedaan.

Begrijpelijke taal

Zo reist Van Hattum in aflevering vier met de wiskundige Miranda Cheng terug naar haar geboorteland Taiwan. Zij begrijpt als een van de weinigen ter wereld de snaartheorie. Onderweg leren we haar kennen. Ze vertelt dat het altijd druk is in haar hoofd. ‘Ik hoor muziek, verhaaltjes, gesprekken,’ zegt ze terwijl ze wild gebarend met haar handen de woorden kracht bijzet. En ze blijkt over een rebels karakter te beschikken: ze speelde ooit in een punkband en kan prima bier drinken in de kroeg.

Maar ze is ook uitermate vriendelijk en geduldig. Dat blijkt wel als Van Hattum glazig blijft kijken terwijl ze hem in een grote lege collegezaal iets probeert uit te leggen over haar wiskundige theorieën en met een krijtje routineus een reeks onbegrijpelijke functies op een schoolbord krabbelt.

Van Hattum maakt al veertig jaar wetenschappelijke programma’s voor radio en televisie en dat is soms best een uitdaging, vertelt hij. ‘Kijkers en luisteraars zijn niet dom, je kunt ze heel ver meenemen, maar zodra je met ingewikkelde termen komt, haken ze af.’ En maar weinig wetenschappers hebben een aangeboren radio- of televisietalent, je moet ze soms een beetje helpen met de vertaling naar begrijpelijke taal.

Geen minidingetje

Dat wetenschappers soms sociaal wat onhandig of minder uitbundig zijn, is juist ook weer leuk om te zien. Zo reisde Van Hattum met de bioloog Fred Spoor naar Kenia. Spoor kreeg de leiding over het onderzoek naar een fossiele schedel die daar werd opgegraven en ontdekte dat het een nieuwe soort prehistorische mens betrof. De vindplaats van die schedel had Spoor echter nooit zelf bezocht. Van Hattum nam hem mee naar die bewuste plek in de woestijn en verwachtte een euforisch moment. Maar terwijl Spoor naar het zand staarde kwam hij niet verder dan ‘Ja leuk’.

Dat de stugge Spoor wel degelijk passie heeft voor zijn vak, blijkt als Van Hattum op de terugweg samen met de chauffeur de jeep probeert uit te graven die vastzit in het woestijnzand. Stilletjes knijpt Spoor er tussenuit om met gebogen hoofd te speuren naar nieuwe fossielen.

Soms lijken de vragen die wetenschappers in het programma behandelen helemaal niet zo groot. Zo vraagt plantenfysiologe Christa Testerink zich af hoe een plant zout proeft. ‘Je denkt dat is een minidingetje, maar eigenlijk is het een hele grote vraag,’ zegt Van Hattum. Door irrigatie, overstromingen en zeewater dat via de bodem het land binnendringt, wordt de hele wereld steeds zouter. En dus moeten we op zoek naar gewassen die tegen zout kunnen om ook in de toekomst te kunnen voldoen aan de vraag naar voedsel. ‘Dat lijkt me toch best belangrijk.’

Aangeboren passie

Van Hattums passie voor wetenschap is bijna aangeboren vertelt hij. ‘Als kind las ik graag non-fictieboeken en was ik dol op techniek.’ Van zijn ouders mocht hij dan ook alles onderzoeken en uit elkaar halen, zolang hij het ook maar weer in elkaar prutste. Meestal ging dat goed, behalve met wekkers. ‘Die wijzertjes en tandwieltjes, dat is echt onmogelijk.’

Zijn eigen grote vraag gaat over zwaartekracht en de samenhang met tijd en ruimte. ‘Het klinkt een beetje vaag en sciencefictionachtig, maar denk bijvoorbeeld aan wormgaten. Daarin zijn twee ruimtegebieden met elkaar verbonden. Zou het mogelijk zijn daar doorheen te reizen en ruimte over te slaan? Jammer genoeg heb ik niet het vermogen om het op te lossen en misschien kan het ook gewoon niet.’

Van Hattum, die zelf ooit begon aan de studies filosofie, natuurkunde en parapsychologie (‘Dat was eigenlijk geen echte wetenschap’), maar ze niet afmaakte, ziet het als zijn missie om mensen wijzer te maken.

‘Wij leven in een wetenschappelijke technologische cultuur. Die samenleving hebben we zelf gecreëerd. Ik vind dat je op zijn minst moet proberen om die maatschappij te begrijpen en dus is het belangrijk om mensen mee te nemen en te voorzien van kennis. Want als je niet snapt in wat voor wereld je leeft, dan ben je een soort hulpeloos slachtoffer van de dingen die er om je heen gebeuren.’

Bovendien hebben we een verantwoordelijkheid, vindt Van Hattum. ‘Wij maken als enige soort op aarde op deze schaal gebruik van techniek. Daar moeten we bewust mee omgaan en oppassen dat we onszelf niet om zeep helpen omdat we de hele aarde vervuilen of een atoomoorlog beginnen, bijvoorbeeld. Kennis draagt bij aan het besef van de verantwoordelijkheid die wij gezamenlijk hebben.’

‘Grote vragen’, donderdag ­10 september, 22.15, NPO 2

(Trouw)