Lieven Scheire en Hetty Helsmoortel (Nerdland-festival): ‘Scholen leggen te vaak leerstof op waarvan jongeren zich afvragen waarom ze die nodig hebben’

Via het Nerdland-festival proberen Hetty Helsmoortel en Lieven Scheire een weekend lang hun passie voor wetenschap over te brengen. ‘Dankzij de smartphone hebben nerds aan kuddevorming kunnen doen.’

Jullie dachten: er zijn nog niet genoeg festivals in België?

Hetty Helsmoortel: “Er zijn nog niet genoeg wetenschapsfestivals! Vijf jaar geleden deed ik het idee op in Engeland, op het Cheltenham Science Festival. Daar besefte ik: in Engeland heeft bijna elke grote stad zijn wetenschapsfestival, waarom kan dat dan bij ons ook niet? Wij zijn én wereldtop in het organiseren van festivals én heel goed in wetenschap.”

Wat mogen mensen verwachten: gortdroge lezingen of vooral entertainment?

Lieven Scheire: “Er is voor elk wat wils. We hebben een kernpubliek dat met evenveel interesse luistert naar een lezing over zwarte gaten als een over politietechnieken. Maar evengoed gaat comedian Xander De Rycke samen met de paleontoloog Koen Stein (VUB) naar dinofilms kijken. Ik kwam Xander gisteren tegen. Blijkbaar hebben ze tijdens de research al een halfuur zitten sakkeren op de manier waarop voorarmgewrichten van dino’s in Platvoet en zijn vriendjes in elkaar zitten. (lacht) Maar het festival is veel breder dan dat: er is een grasweide, er is een toog en je kan kiezen uit een ruim pallet aan mogelijkheden.”

Nerdland is oorspronkelijk een podcast. Dat dit medium stilaan uit zijn voegen barst, blijkt elke dag. Maar het kan dus ook de vorm van een festival aannemen?

Helsmoortel: “Het is gewoon een manier om te uiten wat we willen doen. Met Nerdland zijn we allemaal heel hard gepassioneerd door wetenschap. Dat willen we op een heldere en entertainende manier bij een groot publiek te brengen. Dus gaan we op zoek naar alle mogelijke pistes om dat te doen: via de televisie, het theater, boeken, de podcast…”

Dat blijft wel nog altijd de bedoeling: wetenschap bij een zo breed mogelijk publiek brengen?

Scheire: “Voor ons draait wetenschap niet zozeer om het educatieve. Wetenschap is beleving. Mensen maken een podcast over voetbal omdat ze erover gepassioneerd zijn: door het spelletje, maar ook door de menselijke verhalen erachter. Bij ons is dat hetzelfde. Eigenlijk is wetenschap voor ons zoals een schone goal van de Rode Duivels. Die aandacht voor wetenschap, op een niet-belerende manier, vind ik een grote blinde vlek in Belgische media.”

Hetty, u zei onlangs in een interview met Humo dat wetenschappers jullie soms te lollig vinden. Wat doet die kritiek met jullie?

Helsmoortel: “Dat valt al bij al wel mee. Die kritiek komt uit de academische wereld, waar ik zelf heel lang deel van uitmaakte. Die weet niet goed hoe ze de stap naar het grote publiek moet zetten. De coronacrisis toont ook dat zoiets niet simpel is. Ik kan me voorstellen dat sommige mensen zich afvragen waarom wij altijd zoveel humor in onze verhalen moeten steken. Maar het blijkt te werken voor veel mensen. Wil je de gortdroge encyclopedie: die zal ook altijd blijven bestaan in de bibliotheek. Maar ik weet niet of die meer dan drie lezers zal hebben.” (lacht)

Raakt die kritiek u?

Scheire: “Vroeger wel, nu niet meer. Dat heeft twee redenen. De mentaliteit van wetenschappers daarover is veranderd, zeker bij de Jonge Academie. Dat zijn jonge professoren die net wel naar het brede publiek willen communiceren. Denk dan bijvoorbeeld aan de filmpjes van de Universiteit van Vlaanderen. Maar ook kan ik veel beter plaatsen waar de kritiek vandaan komt. Voor sommige academici die twintig jaar een onderzoek hebben gedaan, steekt het als wij een bocht of twee afsnijden om iets uit te leggen. Dan denk ik: ‘Oké, dat gaat wel.’

“Daarom hebben we bij de podcast van in het begin gezegd: correcties zijn welkom. Zo babbelden we ooit over het DNA dat wetenschappers uit een mammoettand hadden gehaald. De volgende dag kregen we een e-mail van iemand die zei: ‘Dat was mijn zus. Hier is wat extra informatie.’ Een vast onderdeel van de podcast zijn correcties op de zaken die we de maand ervoor hebben uitgelegd. Dat is ook een beetje deel van wetenschappelijke vooruitgang.”

Kortom, wetenschap is nooit af. Mensen snappen dat niet altijd, vertelde Hetty onlangs aan De Morgen. Klopt dat?

Scheire: “Ik denk dat de coronajaren dat getoond hebben. Dat de percentages van werkzaamheid van vaccins bijgesteld moeten worden: voor ons is dat de logica zelve. Maar andere mensen zien dat als een feit dat wetenschappers ‘het niet weten’. Maar de wetenschap is geen reeks van vaststaande feiten. Toch wordt ze zo onderwezen op school.”

Deze week bleek uit de peilingsproeven dat het wiskundeniveau van onze leerlingen opnieuw daalt. Dat nieuws doet jullie wellicht pijn aan het hart?

Helsmoortel: “Wat vooral pijn doet, is dat er iets lijkt mis te lopen rond de leeftijd van veertien of vijftien jaar. Als wij voorstellingen organiseren voor kinderen in het lager onderwijs, spat het enthousiasme en de nieuwsgierigheid ervanaf. Maar vanaf het tweede middelbaar wordt het heel moeilijk om kinderen te bereiken. Scholen leggen te vaak leerstof op waarvan jongeren zich afvragen waarom ze die nodig hebben. Terwijl er voor elk onderwerp wel een actueel bericht is waaraan je de les kan ophangen.”

Scheire: “Het gaat om de volgorde waarin je iets aanbiedt. Het is zoals een kampvuur maken: je begint met het kleine hout en gebruikt de hitte daarvan om steeds grotere blokken aan te steken. Eigenlijk geldt hetzelfde voor rocketscience. Daaraan begin je toch met het verhaal van mensen die naar de ruimte gaan? Op die manier kan je moeilijkere onderwerpen behandelen, zoals de bouw van een raketmotor.

“Maar je als je de eerste les begint met de mededeling dat we ‘vandaag gaan onderzoeken wat het nut is van de kleppen in een raketmotor’, begin je gewoon met de grote blokken hout van het kampvuur. Dat gevoel had ik vaak in mijn schooltijd. Ik zat te wachten op het vlammetje terwijl ik een blok op mijn hoofd kreeg: ‘Dit zijn acht pagina’s wiskunde voor het examen’.”

Weten jullie nog wat het initiële vlammetje was dat het vuur voor wetenschap heeft doen branden?

Scheire: “Planeten natuurlijk! Ik heb een levendige herinnering aan het kantoor van mijn vader toen ik in het lager zat. Natuurlijk had dat een vloer van tapis-plain, dat was wettelijk verplicht in de jaren tachtig. (lacht) Daar zat ik dan op het vast tapijt, in mijn pyjama, na mijn badje. Ik bladerde door alle boeken van mijn vader tot ik er eentje tegenkwam met prentjes. Het was een boek van Govert Schilling, de bekende Nederlandse wetenschapscommunicator. Er stonden dwarsdoorsneden van planeten in. Bij mij was het dus plots dat besef van: wat? Ik zit hier op een vuurbol?”

Helsmoortel: “Ik heb altijd een zeer brede interesse gehad. Bij mijn inschrijving aan de universiteit heb ik lang getwijfeld: zou ik chemie of Germaanse gaan doen? In het middelbaar was ik een beetje een rebel. Ik schopte graag tegen schenen. Mijn leerkracht chemie was ook zo iemand: een oude man die heel de tijd zeurde over de directie en het schoolsysteem. Omdat ik een klik had met hem, koos ik voor chemie.

“Dat eerste jaar ontdekte ik dat het bij mij vooral om de methode gaat. Het liefste wat ik deed, was reactievergelijkingen oplossen. Dat was zodanig ingewikkeld, maar het gaf mij telkens een zalig gevoel als het geheel klopte. Emoties en menselijke interacties zijn soms vermoeiend en moeilijk. Maar als je goed genoeg zoekt in de wetenschap, kan je iets vinden dat gewoon klopt. Dat is nog altijd de aantrekkingskracht voor mij.”

Lieven, lang geleden al heb jij ‘nerd’ als geuzennaam geclaimd. Nu is dat helemaal geen scheldwoord meer. Hoe komt dat?

Scheire: “Ik ben vorige week nochtans nog uitgescholden voor nerd door een antivaxer. (lacht) Maar ja, dat is een internationale trend die nu al bijna twintig jaar bezig is. Ik kan enkel speculeren over de oorzaak. Wat volgens mij meespeelt, is het grote succes van superheldenfilms. Dat was vroeger clichématig het terrein van de Amerikaanse nerd. Nu bereiken die een breed publiek. Maar ook een tv-serie als The Big Bang Theory (komische serie met superslimme wetenschappers in de hoofdrol, PG) heeft zeker haar ding gedaan.

“Er zijn nog factoren. Dat techneuten en nerds carrément in de kijker zijn gaan lopen in de zakenwereld bijvoorbeeld: Bill Gates, Elon Musk, Jeff Bezos en Mark Zuckerberg, eigenlijk zijn dat archetypenerds. En natuurlijk het feit dat technologie zo alomtegenwoordig is.”

In hoeverre heeft de smartphone daartoe bijgedragen?

Scheire: “Ik ben er zeker van dat die geholpen heeft. We omschrijven de nerd vaak als iemand die geweldig opgaat in zijn interesse, zonder zich te laten afremmen door sociale conventies. Als nerd zat je vroeger aan de toog van het jeugdhuis met een Rubik’s Cube terwijl de rest op de dansvloer stond. Misschien was er nog één iemand in je gemeente waarmee je kon babbelen. Dankzij je smartphone sluit je vandaag aan bij een grote gemeenschap aan nerds, nationaal én internationaal. Eigenlijk hebben nerds dankzij de smartphone aan kuddevorming kunnen doen.” (beiden lachen)

Tickets en info zijn te vinden op www.nerdlandfestival.be

(DM)