Margaret Atwood, de auteur van ‘The Handmaid’s Tale’: ‘Ik ben niet tegen feminisme, maar ik wil niet alle mannen van een rots duwen’

Dankzij het wereldwijde succes van ‘The Handmaid’s Tale’, waarvan het vierde seizoen vanavond start op Canvas, is de Canadese schrijfster Margaret Atwood actueler dan ooit tevoren. Maar hoopvoller dan ooit tevoren is ze allerminst. ‘Hoe instabieler de toestand op onze planeet, hoe akeliger het gaat worden voor vrouwen. Wij doen het meestal niet goed in oorlogen.’ Twee jaar geleden sprak ze in Humo over het succes van de serie.

De serie ‘The Handmaid’s Tale’, gebaseerd op Atwoods gelijknamige roman uit 1985 over een dystopische wereld waarin vrouwen tot slaven en voortplantingsmachines worden gereduceerd, is extreem populair en won vorig jaar nog acht Emmy’s. Feministen én doemdenkers zien Atwood als een visionair die voorzag welke wereld kan ontstaan als machthebbers onbekommerd – grab ’em by the pussy – over vrouwen kunnen beschikken.

MARGARET ATWOOD «Op 9 november 2016 (toen Donald Trump de verkiezingen won, red.) werd de serie totaal anders, hoewel er in de serie zelf niets veranderd is – de manier waarop we haar bekijken werd anders.»

- Bent u gelukkig met uw hernieuwde populariteit?

ATWOOD «Ten eerste: ik word bijna 79. Ten tweede: ik rond net een nieuwe roman af. Ten derde: mijn man lijdt aan dementie. Dus ik zou natuurlijk veel liever willen dat alles vredig en onbewogen was. En dat alle mensen elkaar goed zouden behandelen. Maar dat is niet het geval. We zien nu politiek gedrag dat we voor het laatst zagen in de jaren 30. Extremistische politiek, aan de linker- en rechterkant.»

- Voelt u zich daardoor verplicht om van u te laten horen?

ATWOOD «Als de staat van de wereld anders was, als we ons allemaal met onze hobby’s konden bezighouden, dan zou ik inderdaad die drang niet voelen.»

- Je zou kunnen zeggen: dat is nooit het geval geweest.

ATWOOD «Er zijn altijd schommelingen. In de geschiedenis hebben periodes waarin de dingen stabiel zijn – of toch in bepaalde delen van de wereld – zich altijd afgewisseld met periodes waarin alles erg instabiel is. Toen de Muur viel en de Koude Oorlog eindigde, gingen alle schaakstukken die vastgevroren stonden weer bewegen.»

- En toen?

ATWOOD «Dat hoef ik jullie toch niet te vertellen? Jullie werken in de media! Wat is altijd het eerste bastion dat wordt aangevallen door mensen met een hang naar totalitarisme? De vrije pers. Dus jullie hebben groot belang bij het behoud van een open en democratische samenleving, anders worden jullie ofwel voor de kar van een totalitair regime gespannen, of worden jullie werkloos of vermoord.»

- Die serie, en wat u daarin laat zien, gaf u de status van profeet.

ATWOOD «Ik geloof niet in toekomstvoorspellingen. Er zijn te veel variabelen.»

- Maar uw boek bleek wel iets profetisch te hebben.

ATWOOD «Je hoefde geen profeet of genie te zijn om dat te voorzien. Ik las geen theeblaadjes, ik las de krant.»

- Vindt u het ongemakkelijk dat mensen u als een soort profeet zien?

ATWOOD «Ik kan daar niets aan doen, maar reken niet op mij. Als ik echt een profeet was, voorspelde ik de beurskoersen en was ik rijk.»

Geen hotdogs

Margaret Atwood is geboren in 1939, maar voegt nog altijd boeken toe aan haar oeuvre. Atwood is één van de meest vooraanstaande schrijvers ter wereld – samen met Haruki Murakami geldt ze onder lezers al jaren als favoriet voor de Nobelprijs voor Literatuur. Alleen al de afgelopen tien jaar bracht ze vijf romans uit, een bundel korte verhalen, een poëziebundel, een kinderboek, een stripboek, een non-fictieboek en een opera. Inmiddels staan er meer dan zestig boeken op haar naam en sinds haar debuut in 1969 won haar werk talloze prijzen, waaronder de Booker Prize in 2000 voor ‘The Blind Assassin’.

Met zo’n breed oeuvre is het lastig Atwoods werk vast te pinnen op één thema. Ze schreef over een middeleeuwse seriemoordenaar, meisjesvriendschappen op de middelbare school en ongelukkige huwelijken. Altijd gaat het over grote vragen en de manier waarop individu en samenleving langs elkaar heen schuren. Ze gaan over mensenrechten, klimaatverandering, kapitalisme, de positie van de vrouw, en ze spelen zich vaak af in een kil verleden of een onheilspellende toekomst.

- Wordt ‘The Handmaid’s Tale’ nu anders gelezen dan in 1985?

ATWOOD «Geen twijfel mogelijk. Het is dichterbij. In 1985 kon je makkelijk zeggen: ‘Ach Margaret, je overdrijft, dat zal toch nooit gebeuren!’ Dat hoorde je toen vooral in Europa. Voordat de Muur viel, zag men de Verenigde Staten als een liberale democratie, vol met vrolijk lachende, tolerante mensen die zoiets nóóit zouden doen – in schril contrast met Rusland. Maar ook in Europa zijn ze daarover inmiddels van gedachten veranderd.»

- De hernieuwde populariteit van uw boek past bij de heropleving van andere dystopische klassiekers, zoals George Orwells ‘1984’ en Aldous Huxleys ‘Brave New World’.

ATWOOD «Ik herinner me ‘wedstrijdjes’ in de jaren 80 en 90. ‘Wie gaat er winnen, wie krijgt er gelijk? ‘1984’ of ‘Brave New World’? Krijgen we een totalitaire dictatuur waarin iedereen zich afschuwelijk voelt? Of één waarin iedereen gelukkig is, maar wel gebrainwasht?’ In de jaren 90 dachten we: het wordt ‘Brave New World’. Want de Koude Oorlog is voorbij, vanaf nu gaat iedereen eindeloos winkelen. Maar uiteindelijk hebben beide gewonnen. We gaan winkelen én voelen ons afschuwelijk.»

- De profetische waarde van uw werk blijkt ook uit een bord dat tijdens demonstraties tegen Donald Trump opdook: ‘Make Margaret Atwood Fiction Again’.

ATWOOD «Ja, is dat niet geweldig? Zelf was ik nóg meer gecharmeerd door een vrouw van rond de 70 die een bord omhoog hield met daarop: ‘Waarom hou ik na vijftig jaar nog steeds dit bord omhoog?’ Maar het effectiefst zijn de protesten van vrouwen in de kostuums uit ‘The Handmaid’s Tale’, zoals in de Amerikaanse Senaat bij de verhoren van Brett Kavanaugh. Want je kunt ze er niet uit gooien. Ze verstoren niets, ze zijn niet ongepast gekleed. Ze zijn er gewoon.»

- Die kostuums die u hebt bedacht – lange rode jurken en witte hoofdkappen – duiken sinds de start van de serie overal ter wereld op bij protesten pro abortus. Ze zijn een politiek strijdmiddel geworden. Bent u daar trots op?

ATWOOD «Ach, die vrouwen doen het niet voor mij. Ze doen het voor vrouwenrechten.»

- Dat moet toch iets met u doen?

ATWOOD«Jawel. Mijn mening is: als je abortuswetgeving terugdraait en dus vrouwen wilt dwingen kinderen te krijgen zonder hun daarvoor te betalen, dan vorder je hun lichamen. Vergelijk het met soldaten: door hen in te zetten in een oorlog, beschikt de staat over hun lichamen. Voor soldaten betalen we kleding, voedsel en medische kosten. Dat zou je bij die vrouwen dus ook moeten doen. Anders is het slavernij.»

- U lijkt een soort icoon te worden voor een nieuwe feministische generatie.

ATWOOD «Ja, maar ik trek niet aan de touwtjes.»

- U heeft al vaak benadrukt dat u niet tot ‘hét feminisme’ wil worden gerekend.

ATWOOD «Ik ben niet tegen feminisme, ik wil alleen benadrukken dat er 65 verschillende soorten feminisme zijn. De meeste mensen beseffen dat niet. Ze denken dat feminisme iets algemeens is en overal hetzelfde. Zoals roomkaas. Maar dat is niet zo. Er zijn veel verschillende opvattingen onder mensen die voorstander zijn van de bevordering van de positie van vrouwen.»

- Maakt die rol van feministisch icoon u ongemakkelijk?

ATWOOD «Nee hoor, helemaal niet. Zolang het maar duidelijk is over welke stroming het gaat. Hebben we het over wetten verbeteren? Daar ben ik een groot voorstander van. Hebben we het over alle mannen van een rots duwen? Niet zo’n voorstander. Hebben we het over de opvatting dat alle vrouwen superieur zijn aan mannen? Dat is volstrekt onwaar. Net zoals het onwaar was dat alle mannen superieur zijn aan vrouwen.

»Kijk, we hebben het nu over genderpolitiek gehad, maar in de toekomst wordt de staat van de planeet de motor van alles. En hoe instabieler de toestand op de planeet wordt, hoe akeliger het gaat worden voor vrouwen. Want er zullen meer oorlogen worden gevoerd om grondstoffen. En vrouwen doen het doorgaans niet goed in oorlogen. Het is: vrouwen en kinderen láátst. Als er voedseltekorten ontstaan, zal men zelden zeggen: ‘O, je bent een vrouw, hier heb je mijn hotdog.’ Waarschijnlijker is de reactie: ‘O, je bent een vrouw, ik neem je hotdog en ik verkracht je ook nog even.’»

Nutteloze uitvinding

Atwood, dochter van een zoöloog en deels opgegroeid in de bossen van Canada, heeft zich altijd een vurige milieuactiviste getoond. Ook in ‘The Handmaid’s Tale’ schreef ze over een toekomst waarin genetische manipulatie en radioactief afval het vruchtbaarheidscijfer laten kelderen – het milieu als grote aanleiding voor vrouwenonderdrukking. Maar vooral haar ‘MaddAddam’-romantrilogie gaat over klimaatverandering, over overleven in een post-apocalyptische, verzengend hete wereld, bevolkt door angstaanjagend gemuteerde dieren én mensen. Maar voor haar werk gebruikt Atwood liever niet de term ‘sciencefiction’; ze verkiest speculative fiction.

ATWOOD «Het is een manier om een blauwdruk te maken van waar we naartoe gaan en te testen hoe we ons gedragen als we daar eenmaal zijn aanbeland.»

- U stelt wel grenzen aan de speculatie. U bedenkt voor uw boeken geen technologie die niet al voorhanden is. De impact van sociale media had u in 1985 vermoedelijk ook niet kunnen bevroeden.

ATWOOD «Klopt. Ik kon er niet over schrijven, want het bestond nog niet.»

- Maar nu blijken sociale media een geweldige impact te hebben op menselijk gedrag. Gaat uw nieuwe roman daarover?

ATWOOD «Nee, probeer dat maar niet! Ik vertel nooit iets over projecten waar ik nog aan bezig ben.»

- Het leek ons precies het soort onderwerp dat u interesseert.

ATWOOD «Weet je, het is met sociale media zoals met alle menselijke technologie. Er bestaat een wedstrijd in Japan voor de meest nutteloze uitvinding: dat is interessant om bij stil te staan. Want meestal vinden mensen iets uit met een bepaalde reden: dingen die ons leven gemakkelijker of beter maken. Die technologieën hebben allemaal een goede kant, maar ook, zonder uitzondering, een slechte kant. Een stomme kant waarover niemand had nagedacht. Toen plastic ontstond, dacht iedereen: geweldig voor de mensheid! Wel, denken we dat 70 jaar later nog steeds?

»Zo verloopt het ook met sociale media. Eerst vond iedereen Facebook en Twitter geweldig – want iedereen communiceerde met elkaar en kon zijn gedachten met anderen delen, we zouden vrolijker worden en meer verbonden! Pas daarna zagen we de spam, porno en haatberichten. De stomme kant zien we eerst niet, omdat we er niet op letten. Omdat we niet in die richting kijken.

»Dus helaas: de oorzaak is niet de technologie, maar de aard van de mens. Mijn vader vertelde altijd een mop over een wetenschapper die een experiment uitvoert, op zoek naar de oorzaak van dronkenschap. Hij geeft zijn proefpersoon whisky-cola, brandy-cola en rum-cola. En elke keer wordt de proefpersoon dronken. Dus hij wist zeker: het is de cola. Dat was de gemene deler. Kortom: als je niet weet wat je zoekt, zal je het niet vinden. Een groot deel van onze wetenschap is een zoektocht naar een naald in een hooiberg.»

- Uw werk onderzoekt vaak wat technologische veranderingen betekenen voor de mensheid. Ziet u dat als uw taak als schrijfster?

ATWOOD «Het is niet mijn taak als schrijfster, het is mijn interesse als mens. De taak van de schrijver is: ervoor zorgen dat lezers de pagina’s omslaan. Als je dat niet doet, belanden ze nooit bij je briljante ideeën. Maar het is niet mijn taak om de wereld te redden, want dat kan ik niet. Ik ben wat ik altijd ben geweest. Ik ben schrijfster, ik heb geen baan. Ik hoef geen raad van bestuur te behagen, ik hoef niet te slijmen bij een benoemingscommissie. Ik word niet ontslagen. Mijn werkgever is het lezerspubliek. Niet de uitgever, die brengt de tekst van een schrijver naar een lezer, maar bepaalt niet de voorwaarden. Althans: niet voor mij. Ik kan zeggen wat ik wil. Veel mensen kunnen dat niet. Lucky me.»

© NRC

(Verschenen in Humo op 2 november 2018)

‘THE HANDMAID’S TALE’- vanavond op Canvas om 22.10