‘Niet alleen Afro-Amerikanen komen op straat, ook blanke Amerikanen, vooral jongeren. Dat geeft me hoop’

Net op het moment dat de straten van de Verenigde Staten opnieuw het toneel vormen voor grote protestbewegingen tegen racisme en politiegeweld, komt Spike Lee, de peetvader van de zwarte Amerikaanse cinema, met zijn nieuwste film. ‘Da 5 Bloods’, vanaf deze week op Netflix, keert terug naar het slagveld van Vietnam en de woelige jaren 60, maar toont vooral hoe Afro-Amerikanen in de VS altijd al aan het kortste eind trokken. ‘Denk je dat mensen boos geboren worden? Natuurlijk niet: ze zijn het beu.’

Het is tien uur 's ochtends in New York. Ik zie Spike Lee in elkaar krimpen op het computerscherm waarlangs we elkaar spreken. ‘Het doet me zoveel pijn!’ zegt de 63-jarige regisseur van ‘Do the Right Thing’, ‘Malcolm X’ en ‘BlacKkKlansman’, terwijl hij zijn smartphone omhoog houdt. ‘De eerste keer dat de jonge generatie 'Lawrence of Arabia’ ziet, zal het hierop zijn! Dat vind ik zo erg.’ Hij kijkt opnieuw naar zijn telefoon, draait hem op zijn zij en zegt: ‘Ik vergis me: de meesten zullen zó naar ‘Lawrence of Arabia’ kijken!’ Hij pauzeert, alsof hij nadenkt hoe het moet zijn om David Leans glorieuze meesterwerk uit 1962 te zien op een scherm van enkele centimeters groot, barst vervolgens in hysterisch gelach uit en zegt uiteindelijk met een zucht: ‘Wat kan ik zeggen? Ik ben ouderwets.’

Lee zit in de montagekamer van zijn kantoor in Fort Greene, Brooklyn, op enkele kilometers van zijn woning in Manhattan. Het is duidelijk dat hij er streng op toekijkt dat de regels om corona in te dijken nauwgezet worden opgevolgd in de werkruimte.

SPIKE LEE «Iedereen heeft hier een test gedaan. En we dragen allemaal maskers. Maar dit gebouw telt drie verdiepingen, is tienduizend vierkante meter groot en momenteel werken er slechts vijf mensen. We kunnen dus wel onze afstand bewaren.»

Lee draagt voor ons interview gelukkig geen masker, maar heeft zijn typische baseballpet opgezet, en een feloranje bril. We zijn bij ‘Lawrence of Arabia’ aanbeland omdat we het hadden over Lees nieuwe film, ‘Da 5 Bloods’. Die vertelt het verhaal van vier Afro-Amerikaanse Vietnamveteranen die terugkeren naar het vroegere slagveld om de overblijfselen van hun gevallen kameraad Stormin’ Norman op te halen. Tijdens hun missie zijn de ex-soldaten ook van plan om een verborgen voorraad gestolen goud op te graven, die meer dan vijftig jaar in de jungle heeft gelegen. Lee haalde zijn inspiratie voor ‘Da 5 Bloods’ bij klassieke films als ‘The Wild Bunch’, ‘Apocalypse Now’ en ‘The Treasure of the Sierra Madre’, maar dus ook bij de epische grandeur van ‘Lawrence of Arabia’. Alleen: terwijl al die films eerst op een groot bioscoopscherm te bewonderen waren, komt ‘Da 5 Bloods’ uit via Netflix en zullen de meesten hem dus in het beste geval op hun tv-scherm bekijken.

LEE «‘Ik wil een epos maken,’ dat was het eerste wat ik zei toen ik het team van ‘Da 5 Bloods’ samenriep. En als ik aan episch denk, dan denk ik aan films als ‘Lawrence of Arabia’ of ‘The Bridge on the River Kwai’. Dat is de schaal die ik voor ogen had. Maar op dat moment was het nog de bedoeling dat Netflix ‘Da 5 Bloods’ ook in de bioscoop zou uitbrengen. Alleen: dat was BC - Before Corona (lacht).»

- Dit is je eerste film voor Netflix. Waarom heb je voor de streamingdienst gekozen?

LEE «Daar kan ik een eenvoudig antwoord op geven: alle ‘gewone’ filmstudio's hebben ‘Da 5 Bloods’ afgewezen (lacht). Maar ik had in het verleden natuurlijk al met Netflix samengewerkt, voor de twee seizoenen van ‘She's Gotta Have It’ (de serie gebaseerd op Lees debuutfilm uit 1986, red.). Ik wist dat ik daar de vrijheid zou krijgen die ik wilde.»

- ‘Da 5 Bloods’ speelt zich af in het heden, maar in flashbacks zie je ook wat er op het slagveld van Vietnam is gebeurd. Opvallend is dat je de vier hoofdrolspelers laat meespelen in hun eigen flashbacks zonder dat ze daarbij jonger worden gemaakt. Heb je nooit overwogen om de acteurs met special effects te verjongen, zoals Martin Scorsese deed in ‘The Irishman’?

LEE «Daar is over gediscussieerd en het had misschien ook kunnen werken, zeker als je ziet hoe goed het gelukt is in 'The Irishman'. Je moet daar echter het geld voor hebben, en met mijn budget kon ik niet nog eens 100 miljoen dollar extra uitgeven aan special effects (lacht). Maar het had niet alleen met geld te maken: door die acteurs ook hun jongere versie te laten spelen, wilde ik op een eenvoudige manier laten zien dat de oorlog, alle gruwel die ze hebben meegemaakt, hun hele leven heeft bepaald. Bovendien: hoe meer films ik heb gemaakt, hoe meer ik de intelligentie van het publiek ben gaan respecteren. Ik was er gerust in dat de kijker het zou begrijpen.»

- ‘Da 5 Bloods’ is soms extreem gewelddadig: ik ben niet zeker of ik echt wilde weten hoe een lichaam eruitziet nadat je op een landmijn bent gestapt. Na die scène was ik behoorlijk van streek.

LEE «Ik ben blij dat je je zo voelde, want dat was de bedoeling. Oorlog is een hel. Het is geen spelletje. We zijn allemaal, ook ik, ongevoelig geworden voor geweld op tv en in films. Ik wilde de waarheid niet uit de weg gaan. Die foto's van het bloedbad in My Lai (waar Amerikaanse soldaten in 1968 honderden Vietnamezen, vooral vrouwen en kinderen, doodschoten, red.) die ik in de film laat zien, zijn natuurlijk gruwelijk. Maar ze zijn ook echt: dat is het belangrijkste.»

AGENT ORANGE

- Klopt het dat in het oorspronkelijke scenario de veteranen blank waren?

LEE «Ja, het scenario voor ‘Da 5 Bloods’ doet ook al een paar jaar de ronde in Hollywood. Maar toen het op mijn bureau belandde, zag ik een kans om het te herwerken en het verhaal van de zwarte soldaten in Vietnam te vertellen. Toen ik jong was, keken mijn broer Chris en ik graag naar zwart-witfilms over de Tweede Wereldoorlog. Films als ‘Is Paris Burning?’ en ‘The Train’, waarin soldaten moedig vochten voor vrijheid en de American way of life. Alleen: die soldaten waren zonder uitzondering blank. Mijn vader zei vaak dat we niet mochten vergeten dat er ook zwarte mensen hebben meegevochten in de Tweede Wereldoorlog. Ook in de Vietnamoorlog zijn naar verhouding veel meer jonge Afro-Amerikanen gaan vechten dan blanke Amerikanen, maar hun verhaal en hun ervaringen komen zelden aan bod. Die zwarte soldaten gingen bovendien in de jungle strijden voor de vrijheid en de rechten die ze in hun thuisland zélf niet eens hadden. En dat terwijl er in de VS een revolutie gaande was, waarbij andere Afro-Amerikanen stierven.»

- De film opent met beelden van Muhammad Ali en Martin Luther King die protesteren tegen de oorlog, en er zijn fragmenten te zien van Malcolm X, de marsen van de burgerrechtenbeweging en het bloedbad op de universiteit van Kent State in 1970, toen dertien ongewapende studenten werden neergeschoten omdat ze protesteerden tegen de oorlog.

LEE «Ik kan me nog heel goed herinneren hoe ik als jongetje van 10, 11 jaar de oorlog in Vietnam volgde via de tv-journaals. Het was de eerste oorlog die bij wijze van spreken live in de woonkamer van de gewone Amerikaan te zien was. Ook bij de andere gebeurtenissen uit die turbulente jaren zat ik aan het scherm gekluisterd: de moord op Martin Luther King en Robert Kennedy, de vredesmarsen, de betogingen van de Black Panthers, de vrouwenbeweging. Ik herinner me al die dingen nog levendig. Het was een bijzonder boeiende tijd, als je tenminste jong genoeg was om niet te worden opgeroepen voor het leger.»

- Je slaagt er zelfs in om in het verhaal een verwijzing te verwerken naar Crispus Attucks, de zwarte Amerikaan die in 1770 neergeschoten werd in Boston door het Engelse leger en die wordt beschouwd als de eerste dode van de Amerikaanse Revolutie.

LEE «De kunst is om het verleden met het heden te verbinden. Daarom wilde ik dat ‘BlacKkKlansman’ zou eindigen met echte beelden van het racistische geweld in Charlottesville, in 2017. Hetzelfde met deze film. Het verhaal speelt zich af in het heden, maar gaat terug naar de jaren 60, naar de oorlog in Vietnam, maar ook nog verder terug in de tijd, naar het prille begin van de Verenigde Staten. Ik wilde laten zien dat de geschiedenis zich herhaalt, en ik wil dat je je de vraag stelt: wanneer gaan we iets bijleren? Wanneer gaan we wakker worden? Er is maar één les die Amerikanen uit hun geschiedenis moeten leren, en dat is hoeveel raciale ongelijkheid er in het land bestaat, en hoe weinig er op dat vlak is veranderd. Kijk naar hoe ongelijk de rijkdom in de VS is verdeeld, of kijk naar de gevolgen van Covid-19: net zoals er veel meer Afro-Amerikanen zijn omgekomen in Vietnam, sterven er nu verhoudingsgewijs veel meer zwarten aan corona. Kijk naar Ahmaud Arbery (een 25-jarige Afro-Amerikaan die in februari werd doodgeschoten tijdens het joggen, red.). Kijk naar George Floyd. Het is 2020 en voor veel Afro-Amerikanen is het leven hier nog steeds een hel.»

- Er wordt dezer dagen vaak verwezen naar ‘Do the Right Thing’, je film uit 1989 waarin een ongewapende zwarte man in Brooklyn door een racistische agent wordt verstikt, waarna er rellen uitbreken. Je bracht ook net nog een kortfilm uit, ‘3 Brothers’, waarin je die scène vermengt met beelden van de dood van George Floyd en die van Eric Garner, die in 2014 stierf bij politiegeweld.

LEE «Eén van de kritieken die ik het vaakst kreeg toen 'Do the Right Thing' uitkwam, was dat ik aan het einde van de film geen antwoord gaf op hoe we het racisme konden aanpakken. Vandaag zijn we meer dan dertig jaar verder, en de steden staan opnieuw in brand. Hoe kunnen mensen dan niet begrijpen dat er zo gereageerd wordt? We hebben het steeds weer opnieuw meegemaakt, in de jaren 60, na de moord op Martin Luther King, na de arrestatie van Rodney King (de gewelddadige arrestatie van de Californische taxichauffeur leidde in 1991 tot rellen in de VS, red.). Telkens als er geen gerechtigheid is, willen mensen gehoord worden. En telkens krijg je dezelfde vragen: waarom zijn er rellen, waarom is er geweld? Wel, omdat mensen het beu zijn. Denk je dat ze boos geboren worden? Neen, ze groeien op in een maatschappij en een systeem waarin ze niet kunnen winnen. Ze zijn het racisme moe, de onbestrafte moorden op Afro-Amerikanen. Ik keur het geweld en de rellen zeker niet goed, maar ik begrijp waarom sommige mensen doen wat ze doen.»

- Zie je de toekomst somber in, of is er ook hoop?

LEE «2020 is al een verschrikkelijk jaar geweest, en het is nog niet eens halfweg. Er moeten nog verkiezingen komen, en wie weet wat Agent Orange (Lees favoriete bijnaam voor Donald Trump, red.) nog in petto heeft. Gisteravond zat ik met mijn familie nog te kijken naar de beelden van hoe hij naar dat kerkje ging om er een bijbel vast te houden. We zaten allemaal te schreeuwen van ongeloof. Een show van geweld, met traangas en onschuldige, vreedzame omstanders die in elkaar worden geslagen, enkel om de straat vrij te maken zodat hij naar de kerk kon lopen. Het was belachelijk. Ik heb zoiets nog nooit in mijn leven gezien, zeker niet met een wereldleider.

»Wat me wel bemoedigt, is hoe divers de protestbeweging is. Niet alleen Afro-Amerikanen zijn op straat gekomen, maar ook blanke Amerikanen, vooral jongeren. Dat heb ik niet meer gezien sinds ik een kind was, sinds de burgerrechtenbeweging van de jaren 60. Dat mijn blanke zussen en broers er ook zijn, dat die jongere generatie Amerikanen het beleid van hun ouders of grootouders niet wil voortzetten, geeft me hoop. En ik kijk ook uit naar alle kunst die zal voortkomen uit deze periode. Er zullen geweldige songs, platen, films, boeken en documentaires gemaakt worden.»

- Naar het voorbeeld van ‘What’s Going On’, het protestalbum van Marvin Gaye uit 1971 over de oorlog in Vietnam. Die plaat speelt een belangrijke rol in ‘Da 5 Bloods’. Wist je al van bij het begin dat je die muziek zou gebruiken?

LEE «Ja, omdat ‘What’s Going On’ naar mijn bescheiden mening één van de beste platen ooit is. En de songs sluiten ook perfect aan bij mijn verhaal. De oudere broer van Marvin Gaye, Frankie, is drie keer naar Vietnam gestuurd. Marvin werd door hem per brief op de hoogte gehouden van wat er allemaal gebeurde aan het front, maar hij zag ook hoe Frankie uit de oorlog terugkwam, in de war, en kapot door de drugs. Daar haalde hij zijn inspiratie.»

NOG TWINTIG JAAR

We praten nog even na over andere onderwerpen, over waar Lee zijn dagen mee vult en over toekomstige projecten, maar alles leidt ons onvermijdelijk terug naar de pandemie, en naar tijden before en hopelijk after corona. Het virus heeft ervoor gezorgd dat het filmfestival van Cannes, waar Lee als eerste zwarte regisseur in de geschiedenis voorzitter van de jury zou zijn, niet kon doorgaan, en werpt ook een donkere schaduw over de films die de volgende maanden nog uitkomen.

- Hoelang zal het duren voor de filmindustrie hersteld is van de gevolgen van corona?

LEE «Het zal veel tijd vergen. Als ik naar mezelf kijk: ook al mogen de bioscopen misschien vroeger open, ik zie mezelf er pas in november, december opnieuw naartoe gaan. Misschien pas in januari volgend jaar, wie weet. Voor alles weer normaal wordt, mag je dus wel op een jaar rekenen. Ik vermoed dat het wachten is op een vaccin. Alles staat op pauze tot dat er is.»

- Vorig jaar won je eindelijk je eerste Oscar, voor het scenario van ‘BlacKkKlansman’. Al had je in 2016 wel een Honorary Award gekregen voor je bijdrage aan de Amerikaanse filmindustrie. Welke bekroning vind je zelf de belangrijkste?

LEE «Ze betekenen allebei veel. Alleen: een Oscar winnen omdat jouw film beter wordt bevonden dan alle andere die dat jaar zijn gemaakt, is toch nog iets fijner (lacht). Maar ik geef die Honorary Award daarom niet weg. Beide zijn een zegen.»

- Je hebt vroeger ruzie gemaakt met Quentin Tarantino omdat hij raciale scheldwoorden in zijn films gebruikte, met Clint Eastwood omdat hij de Tweede Wereldoorlog enkel vanuit een blank standpunt weergaf, en met Tyler Perry omdat er te veel AfroAmerikaanse stereotypen in zijn films zitten. De afgelopen jaren zijn de controverses verdwenen en ben je een soort oudere staatsman van de cinema geworden. Ben je milder geworden?

LEE (schudt heftig het hoofd) «Nee, nee, nee, absoluut niet. Vind je dat ‘BlacKkKlansman’ mild was? Is ‘Da 5 Bloods’ mild? (lacht) Nee, als ik een film maak, dan haal ik nog altijd het grof geschut boven. Ik ben nu 63, ik heb dus nog een goeie twintig jaar om dat te blijven doen.»

‘Da 5 Bloods’ is vanaf 12 juni te zien op Netflix.

© The Sunday TimesVertaling en bewerking: Stefaan Werbrouck