Pedro Elias over zijn angsten: ‘Vroeger zei mijn vrouw alleen tegen mij dat ik vermoeiend ben. Nu zegt ze het ook tegen anderen, waardoor ik ben gaan inzien hoe irritant ik kan zijn’

Elke dag ontvouwt zich een doemscenario in het hoofd van tv-maker Pedro Elias. In ‘Patiënt Pedro’ gaat hij de confrontatie aan met zijn kwelduivels: de angstige hypochonder stapt naar angstprofessor Damiaan Denys. ‘Ik schaamde me: mijn zoontje vocht tegen leukemie, terwijl ik gevechten verzon.’

Komt een man bij de dokter. Zegt die man: ik denk dat ik een ernstige aandoening heb, wilt u hier eens naar kijken? Zo gaat het bij Pedro Elias al jaren. Een kloppende zenuw, een verdacht huidvlekje, een steek in zijn maag: haast elke lichamelijke gewaarwording is voor Elias een reden om zijn huisarts op te zoeken.

Tijd om daar iets aan te doen, vond de tv-maker, die in de vierdelige reeks ‘Patiënt Pedro’ ook toont hoe vermoeiend hij kan zijn als levenspartner. In een pijnlijk eerlijke scène vertelt Evelien, de vrouw van Elias, dat haar lief ’s avonds in bed, als ze in slaap wil vallen, nog grappen met haar uithaalt en druk ligt te doen.

‘Het is nooit te laat om te veranderen’, zegt Elias. ‘Ik heb een aangenaam leven met een leuke job, goede vrienden en veel kansen. Ik kon gerust verder banjeren, maar ik had het idee dat het beter kon. Ik wil met minder zorgen leven en aangenamer zijn voor mijn omgeving.’ En dus ging hij in therapie.

Het is niet de eerste keer dat Pedro Elias in de rol kruipt van publieke patiënt. Eerder deed hij dat al voor een podcastreeks die voortvloeide uit ‘Topdokters’. Dat de dokter in dit geval ook mee in het bad moest, vond die aanvankelijk maar een raar idee, moet hij toegeven. ‘Ik kende Pedro niet en vond het vreemd om in een tv-programma te stappen’, zegt Damiaan Denys, geboren in West-Vlaanderen en intussen psychiater in het Amsterdam UMC.

DAMIAAN DENYS «We hebben het er vaak over gehad: is dit nu televisie of is het een behandeling? Het was alleszins gerechtvaardigd dat Pedro professionele hulp zocht. Hij heeft last van een klachtenpatroon waar hij niet zelf kan uitstappen. Maar het is geen traject zoals de mensen zich inbeelden: patiënt gaat naar psychiater, psychiater stelt diagnose en start een behandeling op, in de hoop dat de klachten zullen afnemen.»

- Had u verwacht dat het wel zo zou zijn, Pedro?

PEDRO ELIAS «Nee, maar toen ik bij de professor binnenstapte, zat ik diep en snakte ik naar een onmiddellijke oplossing. Het ging echt niet goed met mij. Sommige therapeuten die ik daarvoor had gehad, praatten me naar de mond. Omdat ik zo veel angsten heb, gaf ik aan wat ze niet mochten zeggen. Professor Denys deed dat niet. Ik dacht: deze keer zou het wel eens kunnen lukken.»

- Was Pedro een klassieke patiënt zoals u er wel vaker ziet?

DENYS «Ja en nee. Zijn symptomen passen niet in het rijtje van de klassieke angststoornissen zoals de DSM (handboek van de psychiatrie, red.) die beschrijft, maar hij is typisch iemand die angst als levensstijl kent: angst maakt deelt uit van wie hij is en zijn omgang met anderen. Dat heeft een aparte aanpak nodig.

»In dat opzicht vind ik de reeks geslaagd: je krijgt een goed beeld van twee mensen die op zoek gaan naar mogelijkheden om te verbeteren. Dat gaat met vallen en opstaan. En hoewel het psychische klachten zijn, staat het niet ver van de normaliteit. De grens tussen normaal en gek is trouwens nooit zo duidelijk, maar veeleer fluïde.»

- Wat scheelt er met Pedro? In de reeks hoedt u zich ervoor om er een label op te plakken, terwijl Pedro juist op zoek gaat naar antwoorden. Hij zou gebaat zijn met een etiket.

DENYS «Ik label hem niet om twee redenen: binnen de huidige systematiek past er niet één etiket omdat het een mozaïek is van verschillende symptomen. Bovendien is de pathologische structuur van Pedro zo dat hij veel belang hecht aan medische termen. Het niet verlenen van dat woord heeft een therapeutisch effect: hij moet leren leven met het feit dat er geen woord voor is.»

ELIAS «Dat irriteert mij, dat weet u. Ik heb mezelf wijsgemaakt dat een etiket mij steun zal geven, maar volgens de professor gaat dat niet blijven helpen.»

DENYS «Wat er gebeurt, is dat het woord een tijdje aanwezig blijft en betekenis geeft, maar na een paar maanden verdwijnt dat effect en moet je een nieuw woord hebben. Zo hop je van het ene woord naar het andere.»

- In de reeks zegt u dat we leven in een angstcultuur, een begrip dat de Brits-Hongaarse socioloog Frank Furedi uitgebreid heeft beschreven. Maar wat bedoelt u er precies mee?

DENYS «In een angstcultuur geef je impliciet betekenis aan de wereld vanuit het perspectief van de angst. Als hier een vrouw binnenwandelt met een boerka, is onze eerste reflex: zit daar een bomgordel onder? We denken niet: interessant! Waar komt ze vandaan, waarom kleedt ze zich zo? De natuurlijke nieuwsgierigheid en verwondering naar wat ons niet vertrouwd is, heeft plaatsgemaakt voor achterdocht, wantrouwen en angst.»

- U stelt dat de angstcultuur ons de laatste twintig, dertig jaar in zijn greep heeft. Maar in de jaren 1980 waren de mensen toch ook bang? De bom ging vallen, er was zure regen.

DENYS «Sinds de jaren 80 is het aantal mensen in de VS dat bang is, verdubbeld. Angst is genormaliseerd, het is een basishouding die we hebben tegenover anderen. In de jaren 70 en 80, die ik bewust heb meegemaakt, was dat wel anders. Er heerste zeker angst, onder meer door de Koude Oorlog, maar die angst was van een totaal andere orde. Vandaag is angst geïmplementeerd in onze consumptiecultuur. Mensen kopen producten, niet omdat ze ze nodig hebben of interessant vinden, maar omdat hun angst is aangejaagd. Het zit ook in de politiek, die ons angst voor allerlei fenomenen aanpraat.»

- Een vreemde vaststelling, zeker als je bedenkt dat de maatschappij er de laatste jaren alleen maar veiliger op is geworden.

DENYS «Het lijkt een paradox aan de buitenkant, maar eigenlijk is dat niet zo. Waarom zijn we angstig geworden? Niet omdat de wereld onveiliger is geworden, maar omdat ons verlangen naar controle groter is geworden. Als je precies wil weten hoeveel milliliter het gaat regenen, hoeveel stappen je vandaag hebt gezet, hoeveel sterren een restaurant heeft en of er ooit iemand een voedselvergiftiging heeft opgelopen, dat kan allemaal dankzij technologie. Die maakbaarheid creëert een wereld die ons gevaarlijker toeschijnt, niet omdat ze gevaarlijker is, maar omdat ons verlangen naar controle ­absurd is.»

- Pedro, de reeks maakt duidelijk hoe angsten uw leven en dat van de mensen om u heen beheersen. Is er eigenlijk een dag dat u niet denkt: ik ben ernstig ziek?

ELIAS «Ernstig ziek is te sterk uitgedrukt, maar er gaat geen dag voorbij zonder dat ik een doemscenario voorspel. Dat kan lichamelijk zijn, maar ook emotioneel of relationeel. Mijn hypochondrie komt in golven.»

DENYS «Het is een manier om je te behoeden voor de mogelijkheid dat er werkelijk iets gaat gebeuren dat je niet onder controle hebt.»

ELIAS «Mijn opvoeding was vrij en chaotisch. Ik heb mezelf altijd wijsgemaakt dat een gebrek aan structuur mijn habitat moet zijn. Maar eigenlijk kan ik niet goed tegen onzekerheden. Dus maak ik constant constructies, liefst zo catastrofaal mogelijk, zodat het uiteindelijk allemaal meevalt.»

- Wat vast niet heeft geholpen, is dat uw zoontje leukemie heeft gehad. Intussen is hij genezen, maar hebt u nooit het gevoel gehad: ik stel me aan met mijn ingebeelde ziektes?

ELIAS «Ik voelde soms een zekere gêne: Rover was aan het vechten in de loopgraven, terwijl ik gevechten verzin. Maar op de momenten dat ik iets voel of gewaarword, ben ik er echt van overtuigd dat ik iets onder de leden heb. Uiteraard had ik tijdens Rovers ziekte de elementaire beleefdheid om mezelf en mijn angsten op de achtergrond te zetten − al zou het kunnen dat mijn vrouw daar anders over denkt.»

- U weet dat u het zich inbeeldt, maar toch neemt uw angst de overhand. Het is een voortdurende strijd die u niet kunt winnen.

ELIAS «Het bedroeft me wanneer de professor zegt dat ik het niet zelf kan oplossen. Blijkbaar kan ik niet zelfstandig met mijn problemen omgaan.»

DENYS «Dat is de kern van het mens-zijn: je kunt heel goed iets weten maar dat is nog geen garantie dat je doet wat je weet. We hebben veel blinde vlekken. In de therapie helpen we om die bloot te leggen en inzicht te geven in de mechanismen, zodat je er iets mee kunt doen.»

- U gaat eerst op bokstherapie, maar het valt van uw gezicht af te lezen dat u er het nut niet van inziet. U wordt zelfs boos.

DENYS «Haha, misschien dat het dan wel goed werkt.»

ELIAS «Ik werd ambetant omdat ik geen structuur kreeg. Ik moest gewoon slaan zonder aanwijzingen. Ik boks ook in mijn vrije tijd en dan geniet ik van de reeksen: links-rechts-uppercut-links, dat is zalig.»

DENYS «Voor ons was het een kantelmoment om te zien hoe Pedro met dat ongemak omging. Je zag zijn neiging tot onderhandelen, dealen, uitlachen. Zijn frustratie stapelde zich op en hij gaf zich bloot op een manier die hij niet wilde.»

ELIAS «In mijn zelfperceptie zit een beetje bohemien, wat ik van mijn papa heb geërfd. Al mijn hele leven probeer ik wanordelijk te zijn omdat ik denk dat dat mijn persona is, maar wat blijkt? Ik voel me gelukkiger met structuur. Alleen: ik wil geen burgermannetje zijn, ik vind dat niet cool. Gelukkig kwamen we er na een aantal bokssessies achter dat de lichaamsgerichte therapie belangrijker was, dus zijn we daarmee voortgegaan.»

DENYS «Dat vind ik een belangrijke boodschap in de reeks: psychiaters geven niet alleen pillen maar bieden ook stappen in een creatief proces. Iemand komt bij mij omdat de pillen niet werken, dus gaan we op zoek naar iets anders − alleen weet ik niet waar het zal eindigen. Dat is de essentie van psychiatrie: op z’n minst is het een overkoepelende visie om uit te maken welke therapie het beste bij de cliënt past.

»Voor mij was dit niet de gemakkelijkste weg, daarom is therapeute Masja Messelink erbij gekomen. Mijn expertise is elektroden inplanten in de hersenen, medicijnen en gedragstherapie. Maar lichaamstherapie (een vorm van psychotherapie waarbij het lichaam centraal staat, red.) bleek voor Pedro het beste te werken.»

- Tijdens de lichaamstherapie wordt duidelijk dat u een sterke emotie hebt opgeslagen in uw vinger. Plots wordt u herinnerd aan een ongeval waarbij uw arm kwam vast te zitten in een lift. Zou die ervaring verantwoordelijk kunnen zijn voor uw neuroses en dwanggedachten?

ELIAS «De lichaamsgerichte therapie voert je terug naar een jongere versie van jezelf. Plots voelde ik me weer 7 jaar. Dat klinkt zweverig, maar Masja waakte erover dat ik in het heden aanwezig bleef. In die toestand ben ik op zoek gegaan naar een verhaal: was het gevoel in mijn vinger een link naar het ongeval met de lift, of was het toch iets anders? We zijn er niet uitgeraakt, maar ik heb geleerd dat de reconstructie niet het belangrijkste is. Waar het om gaat, is dat ik erken dat er iets is gebeurd en dat ik dat soms op een fysieke manier herbeleef.»

DENYS «Ons lichaam slaat soms minder prettige herinneringen op die ons geheugen niet toelaten. De herinneringen zijn er wel, maar we komen er niet bij. Je lichaam is een toegang tot die onbewuste beleving. Bij sommige patiënten met een trauma start zo een herbeleving.»

- Dat klinkt bedenkelijk. Ik herinner me de kritiek die auteur Griet Op de Beeck kreeg toen ze vertelde dat ze bij de therapeut had ontdekt dat haar vader haar had misbruikt als klein meisje. Ze had de incest altijd verdrongen, tot het tijdens langdurige therapie aan de oppervlakte kwam.

DENYS «Je moet inderdaad voorzichtig zijn voor een aangeprate herinnering. Maar het lichaam kan wel degelijk spreken: ik heb mensen gezien die twintig jaar behandeld zijn voor een depressie, niet vooruit raken en die dankzij een lichaamsgerichte therapie een plotse doorbraak kennen, bijvoorbeeld omdat er seksueel misbruik aan het licht komt. Alleen moet je oppassen met het suggestibele: je kunt een narratief creëren om betekenis te geven en dat is gevaarlijk.»

ELIAS «De lichaamstherapie bracht me ook terug naar een wurggevoel, maar dat hebben we niet verder verkend omdat ik te veel herinneringen kreeg. Op den duur begon ik naar iedereen te wijzen, waardoor het niet meer klopte. Maar mijn lichaam heeft wel degelijk oude pijn opgeslagen. Die pijn staat echter niet in verhouding tot mijn angsten en dat is een rustgevende gedachte.»

- Hebt u erover getwijfeld uw therapie te filmen? Uiteindelijk geeft u erg intieme beelden en gedachten prijs.

ELIAS «Er was nul twijfel. Ik werk hier al zeventien jaar, ik wist dat de makers (Ann Dieudonné en Bart Lauwereins, red.) mij zouden beschermen. Mijn bazen hebben ook gezegd dat ik mocht stoppen wanneer het te ongemakkelijk zou worden. Maar ik schaam me niet voor mijn angsten. Door erover te praten met vrienden, wat ik lang niet heb gedurfd, heb ik lotgenoten gevonden. Dat maakt het minder erg. Ik voel me geen pastoor, maar na de podcast kwamen er zoveel reacties dat ik dacht: hier zet ik mijn schouders onder. Het is nooit de bedoeling geweest om het alleen over mij te hebben. Door het open te trekken naar lotgenoten en experts erbij te halen, hebben meer mensen er iets aan.»

- De reeks kan mensen enigszins op het verkeerde been zetten omdat u snel toegang hebt tot de juiste hulp. Wie in een gelijkaardige situatie zit, moet vaak lang wachten op gespecialiseerde hulpverlening.

ELIAS «Terechte opmerking. Ik wil geen overconsumptie promoten, maar hoop wel dat mensen die daar behoefte aan hebben, de weg vinden naar een therapeut. Mensen moeten milder zijn voor zichzelf en hoeven zich niet te schamen voor hun demonen.»

DENYS «Pedro heeft echt een probleem, zijn lijden is authentiek. Dat klinkt bizar, want als je dat op tv vertelt, haal je een dimensie van het lijden weg en geef je ruimte aan achterdocht: hoe kunnen mensen zo open zijn over hun klachten en lijden? Het is terecht dat Pedro bij professionele hulpverlening terechtkomt. Bovendien is het niet in acht weken opgelost en blijkt dat hij altijd zijn best zal moeten doen om ervoor te zorgen dat hij gezond blijft.»

- In eerdere interviews liet u uitschijnen dat u vindt dat mensen te veel en niet altijd terecht beroep doen op mentale hulpverlening. Vindt u dat mensen met mentale klachten beter geen hulp meer zoeken?

DENYS «Sommige mensen doen te vaak een beroep op de hulpverleningen, anderen te weinig. Psychiatrie is bedoeld voor een groep mensen die er zelf niet meer uit raakt, maar juist die discipline raakt belast met mindere klachten. Ik beweer niet dat die mensen niet lijden, maar een andere levensstijl, bijvoorbeeld met meditatie of yoga, zou een rol kunnen spelen om de meest ernstige patiënten de kans te geven in behandeling te komen.»

ELIAS «In een van onze eerste contacten zei de professor dat hij niet eens wist of hij me zou behandelen. Hij vroeg zich af of ik misschien beter gebaat was met een wandeling in het bos. Niet dat ik een examen moest afleggen, maar hij moest de ernst zien om mij te behandelen. Overigens: als je van overbevraging spreekt, kun je het ook over onderbemanning hebben. De pandemie heeft er hard ingehakt. Therapie mag misschien wel gemeengoed worden.»

DENYS «Zo’n 43 procent van de bevolking zal ooit voldoen aan de voorwaarden voor een psychische stoornis. We weten dat aandoeningen als schizofrenie, bipolariteit en ernstige angststoornissen 6 procent van de bevolking treffen. Als je beleid voert, moet je zeggen: die 6 procent heeft het nodig. En dan de volgende schijf van 10 procent. Nu is het gangbaar dat degenen die het snelste toegang hebben tot zorg instromen ten koste van mensen die het meer nodig hebben.»

- In de reeks zegt Pedro dat je in een therapie bereid moet zijn je leven overhoop te gooien, waarna hij zich afvraagt of hij dan nog wel in staat zal zijn om programma’s te maken. Herkenbaar: iedereen vraagt zich soms af of hij niet anders moet gaan leven, maar we zijn niet altijd bereid daar de gevolgen van te dragen, omdat er dan gemorreld wordt aan de fundamenten van wie we denken te zijn.

DENYS «Dat is de vraag: kies je voor een mentaal gezond leven met aandacht voor jezelf, je familie en je kinderen, zonder het geweld van de publiciteit, zonder de productiviteit, zonder de kans belangrijk te worden? Of blijf je vastzitten in het idee dat je werkt voor een bekend bedrijf en de voordelen die daarbij horen?

»Veel mensen willen dat andere leven wel, maar kunnen geen afscheid nemen van de sociale status waarin ze zitten. Dat is de reden waarom we zo krampachtig omgaan met onze structuren. We willen belangrijk zijn, maar toch in dat andere leven stappen. Om dat de bereiken, nemen we onze toevlucht tot rare vormen: we worden geen boeddhist, maar omarmen een aangepaste vorm die we ten dienste stellen van onze productiviteit. Absurd.»

- Even terug naar de neurose. Dwang blijkt een psychische reactie te zijn op een onderliggend lijden. Hoe werkt dat precies?

DENYS «In de klassieke, freudiaanse opvatting zijn dwangklachten een compromis tussen de verlangens die mensen hebben en de angst die ze opwekken, omdat de verlangens hen overweldigen of omdat de inhoud onacceptabel is − het past niet bij wie je bent. Dat conflict uit zich in een dwangklacht.»

- Die freudiaanse interpretatie is toch erg ­bekritiseerd?

DENYS «Jazeker, maar volgens mij is Freuds ­visie voor sommige patiënten nog wel legitiem. Ik denk dat er meer vragen zijn over de efficiëntie van psychoanalyse dan over de verklaring. De psychoanalytische praktijk is achterhaald. Kijk, ik ken een student diergeneeskunde die zijn hemden op een bepaalde manier ophangt, opdat zijn ouders niet zouden sterven. Hij weet perfect dat dat zelfbedrog is, maar de helft van zijn brein zegt: het werkt. En hij heeft gelijk, want zijn ouders leven nog, wat voor hem de ­bevestiging is dat hij moet blijven voortdoen.»

ELIAS «Het is een offer aan het universum.»

DENYS «Je wilt iets controleren dat eigenlijk oncontroleerbaar is: de liefde van een ander, het succes als je naar een examen gaat. Je denkt: als er nu vijf witte auto’s voorbijkomen, dan ga ik goede vragen krijgen. Dat zijn rituelen die we uitvoeren om grip te krijgen op het onvoorspelbare. Dat is verslavend: je begint met een uur je huis te poetsen, maar wij zien mensen die dat zeventien uur per dag doen. Ik heb ooit een vrouw behandeld die vond dat in de herfst alle blaadjes tegelijk moesten vallen. Dus ze klom in de boom met een schaar en knipte de bladeren tot ze er allemaal afvielen.»

- Klopt het dat dwanggedachten moeilijk te genezen zijn en verergeren met het ouder worden?

ELIAS «Dankjewel, Sue. Nu gaat het erger worden bij mij, want jij hebt het gezegd.»

DENYS «Maar het is niet correct. Dwanggedachten verdwijnen niet spontaan, maar ze zijn goed te behandelen met medicijnen of gedragstherapie: die hebben in de helft van de gevallen een positief effect. Bij Pedro gaat het echter om een scala aan klachten: dwang, hypochondrie, drukte, zelfbevestiging, vastzitten in oude patronen. Dwang kan een stoornis zijn, maar ook een karaktertrek.»

- Ik heb u nog geen enkele keer uw pols zien kussen, Pedro. Iets wat u in de reeks erg vaak doet.

ELIAS «Dat komt omdat ik het vanochtend heb afgekocht. Ik wist dat ik hier vandaag lang zou zitten en dat ik wellicht veel mijn pols zou kussen. Dus heb ik deze morgen op de parking van Woestijnvis een afspraak gemaakt met mezelf: ik heb mijn pollen gekust en de spreekwoordelijke haakjes gesloten, zodat ik het voor de rest van de dag niet meer hoef te doen.»

- Dat klinkt alsof het beter gaat met u, en toch weer niet.

ELIAS «Het gaat beter, al kunnen sommige triggers me nog onzeker maken − een rood vlekje op mijn been is genoeg. Dankzij therapie heb ik handvatten gekregen die me bij de les houden en het minder heftig maken in mijn hoofd. Mijn doktersbezoeken, een maatstaf voor mijn geestelijke gezondheid, zijn afgenomen. Vroeger zat ik elke week bij de huisarts, nu ga ik alleen nog langs voor mijn halfjaarlijks bloedonderzoek.»

- Waar hebt u het meeste baat bij gehad?

ELIAS «Een combinatie van inzichten die tot zelfaanvaarding hebben geleid. Ik weet nu dat ik me niet altijd goed hoef te voelen en dat ik kronkels in mijn hoofd heb − die zijn deel van wie ik ben. Ik heb het gevoel dat ik er vat op heb en dat ik beangstigende situaties het hoofd kan bieden.»

DENYS «Succes kan betekenen dat mensen iets van zichzelf begrijpen en van de patronen waarin ze verwikkeld zijn. Pedro gaat voortaan niet als een zonnetje door het leven, maar de voorbije anderhalf jaar is er iets losgemaakt: hij heeft een beter inzicht in de klachten en kan ze voor een stuk veranderen en aanvaarden.»

ELIAS «Ik ben trouwens nog altijd in therapie. Ik ga een keer per maand naar Amsterdam en wekelijks heb ik online een gesprek met Masja.»

- Is het ook voor uw omgeving beter ­geworden?

ELIAS «Ik denk het wel, al vraag je dat beter aan Evelien. Vroeger zei ze alleen tegen mij dat ik vermoeiend ben. Nu zegt ze het ook tegen anderen, waardoor ik ben gaan inzien hoe irritant ik kan zijn. Het is gewoon niet aangenaam om wakker te worden naast iemand die al direct voor 100 procent ‘aan’ staat. Ik ben daarin verbeterd, maar het blijft een werkpunt.»

‘Patiënt Pedro’, maandag 26 december om 22.05 uur op Play4

(DM)