Satire kan het stemgedrag beïnvloeden: ‘‘Zondag met Lubach’ helpt mensen opinie te vormen’

Satire is niet alleen vermaak, maar ook een bron van informatie. ‘Programma’s als ‘Zondag met Lubach’ beïnvloeden het stemgedrag,’ aldus onderzoeker Mark Boukes.

Bij onze noorderburen zijn ze er weer klaar voor. Arjen Lubach begint vanavond aan een nieuwe serie ‘Zondag met Lubach’, opgehangen aan de verkiezingen op woensdag 17 maart. Daarin neemt Lubach, strak in het pak, het nieuws op de hak met een mix vol satire.

Samen met naar schatting twee miljoen andere Nederlanders kijkt Mark Boukes (33) ernaar uit. Niet alleen omdat hij van satire houdt, hij kijkt door een professionele bril naar het programma. De universitair docent Communicatiewetenschap, verbonden aan de Universiteit van Amsterdam, onderzoekt al jaren de invloed van satire op de mens. Waarom heeft hij daarbij speciale belangstelling voor ‘Zondag met Lubach’?

MARK BOUKES «Hij heeft een ongekend groot en divers publiek. Hij boeit mensen met én zonder belangstelling voor politiek. Zijn programma is niet te vergelijken met bijvoorbeeld ‘Kopspijkers’ en ‘Koefnoen’. Lubach legt nieuwsonderwerpen stap voor stap uit en mixt die met satire. Het programma is in Nederland redelijk uniek. Het bouwt voort op Amerikaanse satireshows, maar er is een groot verschil: die zijn allemaal links georiënteerd. Lubach vist in heel de vijver, neemt iedereen op de korrel. Daarmee bouwt hij geloofwaardigheid op en kan iemand ermee leven dat de eigen politieke kleur de maat wordt genomen. Het kan iedereen overkomen.»

Aanvullende rol

De wetenschapper begon tien jaar geleden met zijn onderzoek naar de invloed van satire. Eerst vooral met het oog gericht op de kwalijke kanten ervan. Worden zaken als politiek minder serieus genomen als er entertainment van wordt gemaakt? ‘Geleidelijk aan ben ik het tegendeel gaan inzien. Dat satire juist een aanvullende rol speelt in de informatievoorziening. Satireshows kunnen een alternatief platform zijn voor mensen om toch bij de politiek betrokken te raken. Dat blijkt als je mensen de vraag stelt ‘waarom kijk je?’. Het antwoord is tweeledig: ze willen erom lachen en ervan kunnen leren. Journaals en kranten vinden ze saai, omdat die alleen informatie geven, terwijl programma’s als ‘Zondag met Lubach’ op een toegankelijke manier mensen bij de hand nemen, helpen om een opinie te vormen. Opiniepagina’s in kranten, talkshows op tv zijn voor mensen soms best een worsteling om doorheen te komen.

Boukes staaft de invloed van satire op kiesgedrag en meningsvorming met cijfers en voorbeelden. ‘Neem bijvoorbeeld de discussie over TTIP, het handelsverdrag van Europa met de VS. Een onderwerp dat ver van de mensen staat. Arjen Lubach bracht het op toegankelijke wijze in de huiskamer en zorgde met zijn satirische kijk op TTIP voor meer politieke actie.’

Hoe groot die impact was, blijkt uit de reactie van toenmalig minister Liliane Ploumen (Buitenlandse Handel). ‘Ik probeerde al een hele tijd aandacht te vragen voor TTIP. Ik schreef dan een opiniestuk, maar geen krant was er in geïnteresseerd. Toen Lubach er aandacht aan besteedde, ontstond er plotseling een debat, er werden Kamervragen gesteld,’ aldus Ploumen. Het debat leidde uiteindelijk tot groot verzet. Sinds 2016 liggen de onderhandelingen stil.

‘Het is een bewijs dat een satireshow een lastig onderwerp veel gemakkelijker bij een breder publiek op de agenda kan zetten dan journaals of een programma als ‘Tegenlicht’. Entertainment kan dus wel degelijk politiek relevant zijn,’ aldus de communicatiewetenschapper.

Stemvoorkeur

Een ander voorbeeld van de invloed van satire is Lubachs uitzending met het onderwerp #HoeDan. Daarin fileerde hij de retoriek van de PVV van Geert Wilders. ‘Hij heeft wel opinies, maar geen oplossingen’, concludeerde Lubach in zijn uitzending van februari 2017, kort voor de laatste parlementsverkiezingen. Boukes: ‘(Kiezers)onderzoek wijst uit dat een groep mensen die toen op de PVV wilden stemmen toch aan het twijfelen werden gebracht en op een andere partij hebben gestemd. Dan zie je dat één medium van invloed kan zijn op de stemvoorkeur van mensen, dat satire bijdraagt tot opinievorming. Satire kan een mening ontkrachten.’

Maar satire is niet objectief. Kijken mensen daar doorheen? ‘Ouderen geloven nog in die ene waarheid. Wat in de krant staat of het journaal meldt, dat is wat het is. Jongeren denken daar anders over. Zij hechten weinig waarde aan objectiviteit, omdat die volgens hen niet bestaat. Ze zijn geïnteresseerd in mediazaken die helpen een mening te vormen. Als een satiricus al Arjen Lubach dat heel goed kan uitleggen, is dat voor hen een goede alternatieve werkelijkheid. In de wereld waarin ruimte is voor meer waarheden krijgen satirici grote kansen.’

Vermaken en informeren

Jongeren zijn wel steeds meer vluchtige informatiebronnen gewend. Instagram en Tik Tok zijn toch vooral beeld-, geen tekstplatforms. ‘Zondag met Lubach’ is geen kortebaanwerk. ‘Dat is het bijzondere van zijn format. Hij weet publiek voor langere tijd te vermaken en te informeren. Met onderwerpen die je misschien niks interesseren, zoals TTIP, maar die Lubach toch hapklaar presenteert. Hij maakt er om de zoveel tijd een grap over én kijkers hebben het gevoel dat ze er iets van opsteken,’ zegt Boukes.

Volgens hem verschilt humor van satire omdat er in het laatste geval altijd een vorm van kritiek in zit. ‘Bij satire wordt humor gebruikt om macht te parodiëren. De macht van politici, tycoons, beleidsmakers. Bovendien hoeft goede satire niet per se verrassend te zijn. Bij ‘Zondag met Lubach’ wordt de satire in laagjes opgebouwd en weet je soms waar het naartoe kan gaan. Maar mensen lachen er dan niet minder om.’

En wat vindt Arjen Lubach van zijn werk en de resultaten? ‘Hij kent mijn onderzoek, heeft het in een podcast een keer aangeroerd. We waren ook samen te gast bij een discussieavond over satire. Zijn reactie is dezelfde als die van Amerikaanse satirici: ze weten dit liever niet, want voor goede satire moet je niet al te veel bezig zijn met de gevolgen ervan. Dat begrijp ik ook wel, want als dat gebeurt gaat dat mogelijk ten koste van het programma.’

(AD)