‘Schindler’s List’: ‘Een meesterwerk. Een monument’

Amerikaanse film van Steven Spielberg, met Liam Neeson, Ben Kingsley, Ralph Fiennes, 1993

Het nieuws dat Steven Spielberg een speelfilm voorbereidde over de uitroeiing van de joden door nazi-Duitsland, liet het ergste vrezen. Niemand zat te wachten op Hollywood Holocaust of Auschwitz Park. Maar Spielberg heeft zich op een bevreemdende manier overtroffen, en wat een onzalig idee leek is een schokkend cinematografisch meesterwerk geworden. ‘Schindler’s List’ etst de horror van de Holocaust definitief in je visuele geheugen. Zonder goedkoop sentiment, zonder spectaculaire mise-en-scène effecten, zonder simplistische karaktertekeningen, of andere Spielberg-tics. Alsof het verschrikkelijke materiaal de cineast de juiste filmische benadering dicteerde. Hij filmt sober en koel, camera op de schouder, in streng zwart-wit - de kleuren van een nachtmerrie.

Claude Lanzmann, de maker van ‘Shoah’, verwijt Spielberg de Holocaust te reconstrueren via een spectaculair verhaal, dat van één man, Oscar Schindler, de industrieel die 1200 joden van de deportatie redde. Maar de bewering dat dit verhaal uiteindelijk de essentie, het monsterlijke kwaad en de pijn, naar de achtergrond zou verdringen, slaat nergens op. Een verteller heeft een verhaal nodig, en precies de combinatie van meeslepende vertelkunde en documentaire precisie in de uitbeelding van de onvoorstelbare Endlösung, maakt ‘Schindler’s List’ tot een onvergetelijke ervaring. Veel beelden - trillende spoken uit een na-smeulend verleden - behoren tot de aangrijpendste die ooit op een filmdoek werden geprojecteerd.

Alles is authentiek. De nietsvermoedende kinderen die samengepakt in de laadbak van een vrachtauto zingend naar een morbide bestemming vertrekken. Kampbewoners die hun wangen met bloed kleur geven om er vitaal en arbeidsklaar uit te zien. De kampcommandant (een bevreemdende Ralph Fiennes) die vanop zijn balkon lukraak gevangenen neerschiet. Een jongetje dat zich in de latrine verstopt. De sneeuw die zwart kleurt na de zoveelste laconieke executie. De as op Schindler’s auto’s nabij de ovens. Soms ontstaat er akelige poëzie, flitsen waarin de waarheid van de Holocaust als een stroomstoot door je lichaam trekt. Ik denk aan de ramen van het getto van Krakow die ‘s nachts oplichten door het machinevuur dat de laatste bewoners liquideert, terwijl in die hel het klassieke pianospel weerklinkt van een nazi, gezeten aan een buffetpiano die een joodse man tot ongelukkig gekozen schuilplaats diende. Dat in deze waanzin geen plaats is voor een eenduidige, geïdealiseerde held, heeft Spielberg goed beseft. Schindler - treffend vertolkt door Liam Neeson - blijft een dubieuze figuur, die in wezen even raadselachtig is als de monsterlijke nazi-misdrijven. Als Tsjechisch industrieel en nationaal-socialist arriveerde hij 1939 in het bezette Krakow om munt munt te slaan uit de oorlogssituatie. Hij betrok een op grond van de rassenwetten in beslag genomen appartement, en nam een emailwarenfabriek over, waarin hij onbetaalde joden kookpotten en obussen voor het Duitse leger liet fabriceren. Hoe Schindler kon evolueren van corrupt kapitalist tot mensenredder en saboteur van het nazi-systeem, blijft grotendeels een mysterie.

Spielberg beperkt er zich toe die evolutie op een krachtige manier te schetsen, vooral via Schindler’s relatie tot zijn joodse boekhouder Itzak Stern (Ben Kingsley). Met behulp van een mooie vondst suggereert de cineast een cruciaal moment in de trage bewustwording van zijn protagonist: wanneer Schindler vanop een heuvel toekijkt op de moorddadige razzia in het getto van Krakow, raakt hij gefascineerd door een meisje in een rood jurkje; een magische kleurvlek in het zwart-wit beeld. Vanaf dat moment sijpelt de betekenis van die spreuk uit de Talmud binnen: Wie één mensenleven redt, redt de wereld. Schindler zal er meer dan 1200 redden, maar in plaats van te triomferen, treurt de film, omdat het er miljoenen te weinig zijn. Onnodig te zeggen dat ‘Schindler’s List’ je geschokt en aangeslagen achterlaat. Veel lichtpunten bevat de film niet, het hoopvolle ligt veeleer in het feit dat hij bestaat.

Het idee dat iemand van zo’n formaat zijn talent en macht heeft gebruikt, om in deze duistere tijden een vanaf alle uithoeken van de wereld zichtbaar monument voor de slachtoffers van het fascisme neer te zetten, is een heilzame gedachte.