Steven Spielberg: ‘Als Joodse man die zijn hele jeugd lang is gepest vanwege z’n afkomst, kan ik je zeggen: het huidige antisemitisme is erg pijnlijk om te zien’

Jong geleerd is oud gedaan: toen Steven Spielberg nog een Spielbergje was, struinde hij heelder dagen door het ouderlijke huis met zijn vaders videocamera in de hand. In het autobiografische en voor zeven Oscars genomineerde ‘The Fabelmans’ vertelt de nu 76-jarige grootmeester van Hollywood het verhaal van het gebroken gezin waarin hij opgroeide. ‘Als kind voelde ik me vaak ontzettend machteloos. Met deze film heb ik de regie van mijn levensverhaal in handen genomen.’

In ‘The Fabelmans’ zien we door de ogen van de jonge Sammy Fabelman hoe zijn ouders Burt en Mitzi, twee botsende karakters wier huwelijk van bij het begin een mismatch is geweest, onherroepelijk uit elkaar groeien. Vervang de namen in de voorgaande zin door Steven, Arnold en Leah Spielberg, en u beseft dat de gelauwerde regisseur in zijn 33ste langspeelfilm de confrontatie aangaat met het grootste trauma uit zijn jeugd: de scheiding van zijn ouders.

STEVEN SPIELBERG «Ik was 19 jaar toen mijn ouders beslisten om een punt te zetten achter hun huwelijk. Hun breuk was geen totale verrassing: ik kan me niet één moment herinneren dat ik hen samen gelukkig heb gezien. En toch was ik er kapot van.»

– Waarom hebt u zo lang gewacht om hun verhaal te vertellen?

SPIELBERG «‘The Fabelmans’ is de eerste film die zo expliciet in mijn verleden duikt, dat klopt. Maar als je goed kijkt, zie je dat ook in mijn eerdere werk al verwijzingen zaten naar mijn zielenroerselen als jonge knaap. Neem ‘E.T. the Extra-Terrestrial’ (uit 1982, red.): wat heeft iedereen uit die film onthouden? Dat een schattig, hulpeloos buitenaards wezentje met de tranen in de ogen vraagt om naar huis te mogen telefoneren. Maar waar het me werkelijk om ging, was dat E.T. het verscheurde gezin waarin hij bij toeval is terechtgekomen, weer dichter bij elkaar brengt.»

– ‘Close Encounters of the Third Kind’, ‘War of the Worlds’, ‘Catch Me if You Can’, ‘Empire of the Sun’...

SPIELBERG (knikt) «Allemaal verhalen over families die met touwtjes en ijzerdraad aan elkaar hangen. Zelfs ‘Saving Private Ryan’ (uit 1998, red.) gaat, tussen alle bommen en granaten door, over de hereniging van een gezin dat door de Tweede Wereldoorlog uit elkaar was getrokken. Ik denk dat ik geen énkele film heb gemaakt waarin de trauma’s uit mijn jeugd niet op de één of andere manier aan bod komen.»

– Mogen we dan zeggen dat uw hele carrière eigenlijk één langgerekte therapiesessie is geweest?

SPIELBERG «Dat zou een beetje overdreven zijn (lacht). Nu, ‘The Fabelmans’ heeft inderdaad wel iets therapeutisch. Vroeger voelde ik me vaak ontzettend machteloos toen ik zag hoe ongelukkig mijn ouders waren, maar met deze film heb ik letterlijk en figuurlijk de regie van mijn levensverhaal in handen genomen.»

– Hoeveel van de jonge Steven Spielberg zit er in Sammy, het 16-jarige hoofdpersonage in ‘The Fabelmans’?

SPIELBERG «Heel simpel: ik bén Sammy (lacht). De bedeesde, eenzame jongen die de pestkoppen op school voor zich trachtte te winnen door hun een hoofdrol aan te bieden in de oorlogsfilms die hij op de speelplaats draaide? Dat was ik. De zonderlinge broer die zijn jongere zusjes de stuipen op het lijf joeg met horrorverhalen? Check! Alles – of toch bijna alles – wat je ziet in ‘The Fabelmans’ is uit mijn leven gegrepen.»

– Ook de scène waarin Sammy ontdekt dat zijn moeder een buitenechtelijke relatie heeft met de beste vriend van zijn vader?

SPIELBERG «Die ook, ja.

»Ik had indertijd een super 8-camera, een cadeautje van mijn vader waarmee ik werkelijk álles filmde: moeder in de keuken, mijn zussen in de tuin, loslopende honden op weg naar school... Je kunt het zo banaal niet bedenken of ik legde het vast op beeld. Toen ik 16 was, trokken we er met het hele gezin een paar dagen op uit voor een kampeertripje. Bernie, de beste vriend van mijn vader, ging mee, en mijn camera natuurlijk ook. Op een gegeven ogenblik speelde zich voor mijn lens een situatie af die overduidelijk niet voor mijn ogen bestemd was: mijn moeder en Bernie, die zich onbespied waanden terwijl ze een intiem moment deelden.

»Het klinkt misschien gek, maar ik besefte pas écht wat ik had gefilmd toen we een paar dagen later weer thuis waren. Ik was de beelden van onze vakantie aan het monteren, en plots zag ik het. Het onomstotelijke bewijs, vlak voor mijn neus: mijn moeder had een affaire. Het was alsof de grond onder m’n voeten wegzakte.»

– Uw ouders zijn pas drie jaar later gescheiden. U hebt het geheim van uw moeder dus al die tijd bewaard?

SPIELBERG «Het eerste wat ik dacht, was: dit vertel ik niet aan papa. Door zo achteloos met Bernie te flirten, had mijn moeder me – zonder het te weten – een voorhamer in handen gegeven waarmee ik ons gezin in één klap kon verwoesten. Maar dat wilde ik helemaal niet!

»Ik wist al lang dat mijn ouders een slecht huwelijk hadden, en toch bleef ik stiekem hopen dat ze bij elkaar zouden blijven, ondanks alles. Die wens is niet uitgekomen: drie jaar later is mama vertrokken. Kort daarna trouwde ze met Bernie.»

DE FACADE

– Uw vader nam de schuld voor de scheiding op zich. Waarom deed hij dat?

SPIELBERG «Hij was een computerprogrammeur, een pionier in de toen nog prille IT-wereld. Omdat hij zo goed was in zijn vak, kreeg hij de ene interessante jobaanbieding na de andere. Het gevolg was dat we om de haverklap met het hele gezin moesten verhuizen, soms naar de andere kant van het land. Elke keer moesten we vanaf nul herbeginnen: nieuwe buren, een andere school, nieuwe speelkameraadjes... Zoals dat in die tijd ging, bleef mijn moeder thuis om voor de kinderen te zorgen. Terwijl vader uit werken ging, hield zij het gezin bij elkaar.

»(Ontroerd) Mijn vader heeft zich opgeofferd voor zijn kinderen. Hij wist hoe close we waren met mama, en hij wilde die band niet kapotmaken door de ware reden voor de scheiding te onthullen. Dus nam hij de verantwoordelijkheid op zich: hij had zijn gezin te vaak verwaarloosd, zei hij, dus was híj degene die uit onze levens moest verdwijnen. In de jaren daarna heb ik hem amper gezien, we raakten totaal vervreemd van elkaar. Wat de hele situatie des te pijnlijker maakte, was dat ik wist hoe de vork aan de steel zat. Maar ik bleef zwijgen.»

– Waarom?

SPIELBERG «Om dezelfde reden: als ik mijn moeder aan de galg praatte, zouden Anne, Sue en Nancy (Spielbergs jongere zussen, red.) haar misschien gaan haten. Ons gezin wás al zo beschadigd, ik wilde absoluut vermijden dat het nog meer uit elkaar zou vallen.

»Ik ben een tijdlang erg kwaad geweest op mijn moeder, omdat ze me met zo’n zwaar geheim had opgezadeld. Maar op de één of andere manier heeft haar affaire met Bernie ons ook dichter bij elkaar gebracht. Ik begreep haar, ondanks alle ellende die de scheiding had veroorzaakt. Gaandeweg begon ik te beseffen wat schuilging achter de façade van de toegewijde, zorgzame moederkloek die ik mijn hele jeugd lang had aanbeden: een eenzame, kwetsbare vrouw die wanhopig op zoek was naar het geluk dat ze in haar huwelijk niet vond.»

– Uw ouders zijn intussen allebei overleden. Wat zouden zij van ‘The Fabelmans’ gevonden hebben, denkt u?

SPIELBERG «Mijn moeder zou in de wolken geweest zijn. Bij elke nieuwe film die ik uitbracht, zeurde ze me de oren van het hoofd: ‘Wanneer ga je eens iets maken over míjn leven? Ik heb je toch genoeg materiaal bezorgd!’ (lacht) Haar wens is jammer genoeg nooit uitgekomen: in 2017 is ze gestorven, op de respectabele leeftijd van 97 jaar. Toen ik tijdens de pandemie plots zeeën van tijd had, dacht ik: welja, misschien moet ik er maar eens werk van maken. Ik belde Tony Kushner op, mijn vaste scenarist, en niet veel later stonden de grote lijnen van ‘The Fabelmans’ op papier. Aan mijn vader heb ik nooit iets verteld over mijn plannen. Dat zou te veel oude wonden hebben opengereten, denk ik (Arnold Spielberg is in 2020 op 103-jarige leeftijd overleden, red.).

»Voor de film in de zalen kwam, heb ik een exclusieve voorvertoning georganiseerd voor de drie mensen die het verhaal net als ik vanaf de eerste rij hadden meegemaakt – mijn zussen. Man, ik was nog nooit zo zenuwachtig geweest (lacht). Maar na afloop waren ze laaiend enthousiast. Anne zei dat ‘The Fabelmans’ een prachtig eerbetoon aan onze ouders is geworden. Een mooier compliment had ze me niet kunnen geven.»

‘WIE BEN JIJ?!’

– Ook ‘Schindler’s List’, het oorlogsepos waarmee u in 1994 maar liefst zeven Oscars hebt gewonnen, was opgedragen aan uw ouders.

SPIELBERG (knikt) «Onze familie heeft Joodse roots. Mijn ouders groeiden op in de eerste helft van de 20ste eeuw, toen het antisemitisme wereldwijd hoogtij vierde. Maar de belangrijkste reden waarom ik ‘Schindler’s List’ heb gemaakt, is dat ik de slachtoffers van de Holocaust een stem wilde geven. In de vroege jaren 90, bijna een halve eeuw na het einde van WO II, kreeg ik het gevoel dat de mensen hun geschiedenis stilaan begonnen te vergeten. Het extreemrechtse gedachtegoed maakte een steile opgang, met alle gevolgen van dien: de anti-Joodse stemmen klonken almaar luider, de Holocaust werd almaar vaker weggezet als een fabeltje. Dat kon ik niet zomaar laten gebeuren.

»Wist je dat de allerlaatste scène van ‘Schindler’s List’, waarin enkele overlevenden van de Jodenvervolging het graf van de echte Oskar Schindler bezoeken, oorspronkelijk niet in het script stond? Ik heb die pas op het nippertje toegevoegd, omdat ik vreesde dat de mensen anders niet zouden geloven dat het verhaal waargebeurd was. (Zucht) En nu, dertig jaar later, staan we geen stap verder. Integendeel: anno 2023 tiert het antisemitisme welig en ongehinderd. Als Joodse man die zijn hele jeugd lang is gepest vanwege z’n afkomst, kan ik je zeggen: dat is erg pijnlijk om te zien.»

– In ‘The Fabelmans’ zitten een aantal aangrijpende scènes waarin de jonge Sammy keihard wordt geconfronteerd met zijn Joodse roots. U geeft de strijd niet op.

SPIELBERG «Nee, natuurlijk niet. Ik blijf op datzelfde aambeeld hameren, desnoods tot ik erbij neerval. En toch... Soms vraag ik me af of ik het nog wel in me heb. Of ik nog genoeg mensen kan bereiken met mijn verhalen.»

– Uw films hebben samen meer dan 16 miljard dollar opgebracht aan de bioscoopkassa’s. Als één regisseur een breed publiek weet te boeien, bent u het wel.

SPIELBERG «Vroeger wel, ja. ‘E.T. the Extra-Terrestrial’, ‘Jurassic Park’... Jong en oud zaten zij aan zij in de bioscoop, en ze lieten zich allemaal gewillig onderdompelen in mijn verhalen, hoe tergend traag die zich soms ook ontvouwden. Maar nu? Gaat de jeugd überhaupt nog naar de film, of bekijken ze alles op hun kleine schermpjes? Tegenwoordig moet alles razendsnel gaan: als ze een video na een paar seconden niet interessant meer vinden, knapt hun aandachtsboog en swipen ze verder. Dat baart me zorgen.»

– Moeten verhalenvertellers zoals u stilaan het onderspit delven tegen de flitsende content van TikTok en Snapchat?

SPIELBERG «Ik weiger me daarbij neer te leggen. Goeie cinema vraagt een inspanning van de toeschouwer: je moet bereid zijn om je minstens twee uur lang af te zonderen van de wereld en je volledig te concentreren op wat er op het scherm gebeurt. Ik besef dat dat in deze jachtige tijden niet meer zo vanzelfsprekend is, omdat we – veel meer dan vroeger – voortdurend worden overstelpt door impulsen. Maar als het verhaal dat je vertelt boeiend genoeg is, ben ik ervan overtuigd dat veel mensen, ook jongeren, die inspanning nog altijd willen leveren.

»Ik kan de kracht van verhalen niet mooier illustreren dan met een persoonlijk voorbeeld. In 1962, toen ik nog een prille tiener was, kwam ‘Lawrence of Arabia’ in de zalen. Die film heeft mijn leven veranderd. Meer nog dan het verbluffende meesterschap van regisseur David Lean was het zijn boodschap die me van mijn sokken blies. In één scène staat Lawrence aan de oever van een kanaal en roept een Britse officier hem toe vanaf de overkant: ‘Wie ben jij?!’ Lawrence denkt diep na, maar moet hem het antwoord schuldig blijven. Dát is waar alle grote verhalen over gaan: wie zijn we? Waarom zijn we wie we zijn? Elke film die ik ooit heb gemaakt, is een puzzelstuk in mijn grote zoektocht naar mezelf.»

– Is ‘The Fabelmans’ het definitieve sluitstuk van die zoektocht?

SPIELBERG «Nee, ik heb mezelf nog niet helemaal gevonden (lacht). Maar ik blijf zoeken. Als ik mag afgaan op de gezegende leeftijd die mijn ouders allebei hebben bereikt, heb ik nog een goeie twintig jaar voor de boeg: genoeg tijd om nog een paar mooie verhalen uit de mouw te schudden, me dunkt.»

© The Sunday Times Magazine

‘The Fabelmans’ speelt nu in de bioscoop.