Thomas Erdbrink: ‘De taliban stellen hun interpretatie van de islam boven alles’

In de Nederlandse tv-documentaireserie ‘Onze man bij de taliban’ zoekt journalist Thomas Erdbrink uit hoe het er in Afghanistan aan toegaat nadat de Amerikanen zijn vertrokken. ‘Juist omdat de vrouwen in Afghanistan uitgewist worden, willen ze gehoord en gezien worden.’

Een talibanstrijder die zich aanmeldt als zelfmoordterrorist, een jonge Afghaan die wil vluchten als de taliban de macht overnemen maar op het vliegveld een achtergelaten baby vindt en dan maar besluit te blijven, een vrouwelijke tv-journalist die wordt bedreigd door de taliban en moet stoppen met haar werk; in de docureeks ‘Onze man bij de taliban’ spreekt Thomas Erdbrink (47) met de meest uiteenlopende figuren in het Afghanistan van na de machtsovername door de taliban.

In 2022, het jaar waarin er bijna geen internationale journalisten meer aanwezig zijn in Afghanistan en de oorlog in Oekraïne alle internationale aandacht opslorpt, trekt Erdbrink naar Kaboel om te zien hoe de achtergebleven bevolking zich al dan niet redt onder het nieuwe bewind. Nadat hij in 2019 plots om onbekende redenen zijn perskaart moet afgeven in Iran, het land waar hij sinds 2001 woont met zijn Iraanse vrouw, fotografe Newsha Tavakolian, ziet de Nederlandse journalist zich gedwongen om andere oorden op te zoeken. Vanuit Iran deed hij jarenlang verslaggeving voor het NRC, The Washington Post en The New York Times.

‘Ik heb dan in Nederland een tijdje als Noord-Europa-correspondent gewerkt voor The New York Times en ik presenteerde het tv-programma ‘Zomergasten’, maar echt gelukkig werd ik daar niet van’, vertelt hij vanuit Leiden aan de telefoon. ‘Toen de Amerikanen vertrokken uit Afghanistan, zag ik dat als hét moment om uit te zoeken hoe het er nu aan toeging. Ik was er al eens geweest in 2001, toen de Amerikanen er net waren binnengevallen, en ik kende verschillende Afghanen in Iran, ik spreek de taal (Farsi, dat ze zowel in Iran als deels in Afghanistan spreken, JdR), dus ik had wel wat met het land.’

Tussen 2015 en 2018 maakte Erdbrink de bekroonde VPRO-documentaireserie ‘Onze man in Teheran’. Waarom niet een soortgelijke format over Afghanistan maken, dacht hij. En zo trok hij vorig jaar met regisseur Roel van Broekhoven drie keer een maand lang naar het land van de taliban, in april, juni en oktober 2022.

THOMAS ERDBRINK «Mijn inschatting was dat de taliban niet precies wisten wat ze met zichzelf aan moesten: kozen ze ervoor een modernere versie van zichzelf te worden of net niet? Ik dacht dat het ingewikkeld zou worden om er als journalist te kunnen werken, maar dat bleek makkelijker dan verwacht. In Kaboel gingen we naar de persman van de taliban maar die had helemaal geen interesse in ons.»

- Jullie wilden niet zozeer de talibanleiders spreken, maar wel de gewone mens in Afghanistan.

ERDBRINK «We hadden inderdaad geen interesse in belangrijke talibanleiders. Na hooguit vijf minuten bij de woordvoerder van de taliban kregen we een brief met toestemming om te werken en konden we onze gang gaan. Het bleek ook een voordeel dat niemand resultaat van ons werk zag. De meeste journalisten maken nieuwsreportages die niet veel later in de media verschijnen. Zo weten de taliban precies wat ze doen. Wij werkten aan een reeks die pas later zou worden uitgezonden en dat hielp. Nu was het wel zo dat we alleen in Kaboel werkten en vlak daarbuiten, in de provincie Wardak. We hadden een bepaald aantal draaidagen waardoor er geen tijd overbleef om veel rond te reizen.

»In Kaboel waren ook de grootste veranderingen merkbaar. Net als in Iran na de revolutie van 1979, toen de prowesterse sjah wegging en de moslimfundamentalisten de macht namen, vond er een enorme verandering plaats. Maar ook toen was het zoeken, niet alles was meteen geregeld. Er waren nog andere politieke partijen, er vonden tegendemonstraties plaats. Dat verwachtte ik ook in Kaboel.»

- Bleek die verwachting te kloppen?

ERDBRINK «Toch wel. We spraken met een advocaat, op het enige bureau dat nog open was. Al zijn collega’s waren gevlucht. Hij maakte ons duidelijk dat het een tijd kan duren voor mensen echt beseffen dat de wereld rondom hen is veranderd en dat hun manier van leven niet meer op de oude manier verder kan. Die advocaat bleef aan, tegen beter weten in. Omdat hij hoopte dat het straks beter zou gaan en dat hij zijn cliënten opnieuw kon verdedigen voor een normale rechtbank. Maar er is geen normale rechtbank meer, er is een shariarechter en die heeft geen advocaten nodig.»

- De advocaat is een uitzondering. Degenen die nog in Afghanistan leven, willen allemaal weg, dat blijkt ook uit je programma.

ERDBRINK «Toch kwamen we nog wel hoopvolle mensen tegen. Het was niet makkelijk maar de meisjes die we op school bezochten bijvoorbeeld, waren bijzonder uitgesproken, veel meer dan pakweg twintig jaar geleden. Ze zijn niet alleen blootgesteld geweest aan westerse aanwezigheid maar net als iedereen krijgen ze te maken met satelliettelevisie, internet, mobiele telefoons, dat soort dingen. De wereld komt ook daar binnen, de taliban kunnen dat – nog - niet compleet tegenhouden. Dat gaf mij wel hoop. Maar al bij al is het een dramaserie. Want het gaat niet goed in Afghanistan. Dat wil ik laten zien, aan gewone mensen thuis die zich normaal niet bezighouden met Afghanistan. Als die mensen al één aflevering kijken, dan is mijn taak als journalist gelukt. Omdat ze op deze manier meer van het land te zien krijgen dan van wat je op het nieuws ziet.»

- Je hebt verschillende vrouwen gesproken die zich uitspraken tegen de taliban, ondanks het risico dat ze in de problemen konden komen. Er is dus nog wel vechtlust?

ERDBRINK «Zeker. Ik heb elke vrouw vooraf gevraagd of ze echt wilden spreken en ze zeiden allemaal ja. Juist omdat de vrouwen in Afghanistan uitgewist worden, zoals een van hen zegt, willen ze gehoord en gezien worden.»

- De positie van de vrouw blijft wankel in Afghanistan. Dat blijkt ook uit het verhaal van de man die zijn derde dochter als jongen opvoedt omdat hij zo graag een zoon wil hebben. Meisjes worden minder belangrijk gevonden.

ERDBRINK «Het verhaal van die man laat zien dat niet alleen de taliban een bepaalde kijk op de vrouw hebben. Hij wilde heel graag een zoon, daar kon hij meer mee, zei hij. Toen hij in 2021 net als alle andere Afghanen wilde vluchten, vond hij op de luchthaven een achtergelaten baby. Hij nam het kind mee naar huis en besloot te blijven. De baby was een jongetje, hij werd al snel dol op het kind. Tot de grootvader het kwam opeisen. De man vond dat zo erg dat hij zijn jongste dochtertje vanaf dan jongenskleren aandeed. Hij noemt haar Mohammed. Ik kan alleen maar hopen dat hij haar op een dag weer een meisje laat zijn.»

- Je bezoekt ook een regio waar de Amerikanen volop droneaanvallen uitvoerden. Over de gevolgen van die aanvallen werd destijds heel weinig in de westerse media bericht.

ERDBRINK «We trokken naar een dorpje dat vroeger pal op de frontlinie lag, tussen de Amerikanen, het Afghaanse leger en de taliban. We waren op zoek naar slachtoffers van drones en verwachtten een hoop gewonde mensen te ontmoeten. In plaats daarvan kwamen we mensen tegen met vreemde klachten. In het dorp waren zeker drie kinderen die niet konden lopen, terwijl de artsen zeiden dat ze dat normaal wel moesten kunnen.

»We ontmoetten ook vrouw die zei dat ze niets meer zag sinds zo’n droneaanval. Haar gezichtsvermogen werd getest maar haar ogen reageerden niet. Terwijl er technisch gesproken niets mis was met haar zicht, volgens de dokter. Nu ben ik geen arts maar ik denk dat het om een mentale reactie gaat op het dronegeweld. Ik kan het niet anders omschrijven dan shellshock.

»In de regio Wardak zijn in de loop der jaren honderden burgerdoden gevallen door Amerikaanse droneaanvallen. Op zich zijn de verhalen van onschuldige slachtoffers niet nieuw. Maar als je het visueel laat zien, dan merk je dat je zo’n verhaal echt over kan brengen, dat het de mensen thuis werkelijk raakt. Met raken bedoel ik dat de kijker zich kan verplaatsen in de ander. Want als het over drones gaat, denken we altijd dat alleen de bad guys doelwit zijn. En dat die drones eigenlijk wel goede wapens zijn om de slechteriken uit te schakelen. Maar er is niet zoiets als een goed wapen in een oorlog. We krijgen dat idee voorgeschoteld waardoor we een conflict makkelijker kunnen verteren. Maar in realiteit gaat het anders. En het was nog erger dan ik dacht.»

- Heeft dat je opinie over de oorlog in Afghanistan veranderd?

ERDBRINK «Nee, ik ben nog altijd van mening dat het geweld in een oorlog van verschillende kanten komt. In dit geval van de taliban maar evengoed van ‘onze’ kant. Ik wilde de gevolgen van de droneaanvallen laten zien zodat de kijker ook kennismaakt met de andere kant van een oorlog.»

- Heb je het idee dat je meer bent doorgedrongen tot wie de taliban zijn?

ERDBRINK «Ik wist er relatief weinig vanaf en al heb ik er nu ook weer niet zo lang gezeten, toch begrijp ik inmiddels beter wat voor soort club het is. Ik denk dat het heel moeilijk is om te dealen met de taliban, dat ze heel moeilijk aansluiting vinden bij de rest van de wereld. Dat wist ik al, maar het is me alleen maar duidelijker geworden. De taliban stellen hun interpretatie van de islam boven alles.»

- Vind je dat het Westen Afghanistan in de steek heeft gelaten?

ERDBRINK «We hebben de búrgers in de steek gelaten. Als je twintig jaar in een land aanwezig bent en je belooft de bewoners aansluiting bij het Westen terwijl je vervolgens een verdrag sluit met degenen die je twintig jaar eerder verdreven hebt, dan kan ik het niet anders omschrijven dan ‘in steek laten’. Het is al snel duidelijk geworden dat van de zogenaamde taliban 2.0 geen sprake is. De grootste slachtoffers daarvan zijn vrouwen en mensen die westers denken.»

- Afghanistan is vergeten door de wereld. Hoe zie jij de nabije toekomst van het land?

ERDBRINK «Ik denk dat het alleen maar moeilijker wordt en dat er steeds meer mensen zullen vertrekken. De taliban maken totaal geen aanstalten om een meer praktische vorm van de islam te omarmen, ze blijven de radicale islam aanhangen. Ik denk ook dat andere radicale groeperingen zich steeds meer thuis zullen voelen in Afghanistan.»

- Er zijn nog wel internationale ngo’s actief in het land. Heb je die gesproken?

ERDBRINK «We hebben meer buitenlanders ontmoet dan we hadden verwacht. De VN zijn bijvoorbeeld prominent aanwezig. De taliban laten dat toe omdat ze de humanitaire hulp hard nodig hebben, zelf kunnen ze de problemen niet aan. Ze hebben ook geen eigen inkomen.»

- Waar drijft het land dan op?

ERDBRINK «Op westers geld. De Amerikanen geven iedere week 40 miljoen dollar van de bevroren Afghaanse tegoeden om de boel nog een beetje draaiende te houden. Ook Europa doneert geld, maar alles bij elkaar is het niet genoeg. Wat ook een probleem vormt, is dat de taliban de vrouwen verbieden om voor westerse hulporganisaties te werken met het gevolg dat verschillende organisaties overwegen of ze nog willen blijven. En dan kom je weer op de vraag: hoe ver ga je mee met de taliban om de Afghaanse bevolking te helpen?

»Een oplossing ligt niet voor de hand. Onze politici zijn verantwoordelijk voor beslissingen over Afghanistan, maar je lost de problemen niet op door je ervan af te keren. Afghanistan is bij uitstek een land waar beslissingen uit het verleden heel veel problemen in de toekomst hebben veroorzaakt. Denk aan de steun van de CIA aan Osama Bin Laden, omdat ze destijds de Russen wilden dwarszitten. Dat heeft zich later tegen hen gekeerd.»

- Tot slot: je kan niet meer werken in Iran, maar je gaat er nog altijd naartoe. Hoe gaat dat in zijn werk, pendel je heen en weer?

ERDBRINK «Ik ga ernaar toe wanneer ik kan. Want het is mijn tweede thuisland, zo voel ik het. Toen de protesten uitbraken, zat ik in Afghanistan. Het was een vreemde gewaarwording; ik was bezig met de Afghaanse vrouwenrechten terwijl in mijn tweede thuisland de vrouwen de straat opgingen om voor hún rechten te vechten. Dat vind ik bijzonder moedig van hen. De laatste keer dat ik in Iran bezocht, was in december. Zo’n bezoek is moeilijk en ook wel link. Ik maak een inschatting en ik ga ernaartoe, veel meer kan ik er niet over zeggen. Wat mijn vrouw betreft, die neemt haar eigen beslissingen. Ook zij gaat op en neer.»

- Maar je band met de regio is toch wel sterk.

ERDBRINK «Zeker. Ik heb meer dan twintig jaar in Iran gewoond en heb alles gedeeld met de mensen daar. Mijn hele vormende leven heb ik in Iran doorgebracht, de band is sterk.»

- Hoop je ooit terug te gaan?

ERDBRINK «Ik heb niet echt een plan. Ik probeer graag nieuwe dingen en ik ben aan het nadenken over een volgend project. Ik weet wel dat ik geen correspondent meer wil zijn. Dan past zo’n docureeks beter bij me. En blijkbaar komt het over, de kijkers zijn enthousiast.»

(DM)

‘Onze man bij de taliban’
Vanavond om 20.20 uur op NPO2