Tom Waes: ‘Sinds mijn relatiebreuk neig ik heel hard naar verloren tijd met ouders en vrienden inhalen. Mijn broer heeft me nog nooit zoveel gezien als nu’

‘Van alle Galliërs zijn de Belgen de dappersten,’ zei Julius Caesar ooit, en dan had hij geeneens Tom Waes (54) ontmoet! Die mag nu, naast buitenwipper, onderwaterlasser en tv-presentator, ook tijdreiziger toevoegen aan zijn uit zijn voegen barstende cv. Eén-worp ‘Het verhaal van Vlaanderen’, nu ook een succes bij onze noorderburen op NPO1, is een huppelsprong door 38.000 jaar vaderlandse geschiedenis, een monumentale snoekduik tot bij de neanderthalers, de Romeinen en de Bourgondiërs. Intussen is ook Tom Waes zelf, na een woelig jaar, weer aan huppelen toe.

Het was een roerige zomer voor Tom Waes: niet alleen lekte zijn loon uit – nog méér nullen dan op het scorebord van de Rode Duivels! – maar ook het nieuws dat zijn relatie na achttien jaar was gestrand. Over dat eerste spreken we af het niet te hebben, over dat tweede straks meer. Maar eerst?

TOM WAES «Eindelijk mag ik het over ‘Het verhaal van Vlaanderen’ hebben! Het is een programma waar ik de laatste jaren intensief mee bezig ben geweest, omdat het ertoe dóét. Want hoeveel weten we eigenlijk echt van de geschiedenis die zich op deze pietluttige lap grond heeft afgespeeld? Zat ik in ‘De slimste mens’, dan kwam ik bij Ambiorix niet verder dan een trefwoord of drie: ‘koning’, ‘Eburonen’ en ‘Tongeren’. En zo is het ook met de Beeldenstorm, de hertog van Alva en de Boerenkrijg. Geweldig om dat allemaal tot leven te zien komen in groots opgezette massascènes. Weet je dat we ‘De stomme van Portici’ (de opera die de onafhankelijkheid van België inluidde, red.) écht hebben laten opvoeren? Ik kan je verzekeren: als je de trillende noten van ‘Amour sacré de la patrie’ hoort, begrijp je waarom de Belgen toen naar de wapens hebben gegrepen.»

HUMO Het begon allemaal 38.000 jaar geleden.

WAES (knikt) «Toen is de eerste moderne mens op dit grondgebied terechtgekomen. Tijdens een iets warmere periode van de ijstijd trok een aantal ondernemende homo sapiens vanuit Afrika naar deze contreien. Daarvoor leefde hier alleen de neanderthaler. Hoe die aan z’n einde is gekomen, weten we nog altijd niet. Nu, ik heb mijn bloed eens laten onderzoeken, en wat bleek? Er zit nog 2 procent neanderthaler in mij!»

HUMO Mag ik toegeven dat ik er niet steil van achteroverval dat er een likje oermens in je zit?

WAES «Eigenlijk is het niet uitzonderlijk: bij de meeste mensen schommelt het tussen de 1 en de 3 procent. (Mijmert) De wereld moet er toen zo anders hebben uitgezien. De Noordzee, voor mij een machtige, eeuwigdurende vanzelfsprekendheid, bestond nog niet eens. Op de bodem ervan liggen resten van oermensen die ooit op die vlakte leefden. En elders liggen resten van mammoeten, die ooit graasden op het woeste steppelandschap tussen Europa en Rusland! Op het moment dat de Egyptenaren de piramides aan het bouwen waren, liepen die beesten nog op de aarde rond. Dat wist ik dus niet, hè.»

HUMO Ik heb het boek van Michael Pye over Antwerpen klaarliggen, net als ‘De Bourgondiërs’ van Bart Van Loo en ‘Oranje tegen Spanje’ van Edward De Maesschalck: als ik die kleppers zie, vraag ik me af of één aflevering van ‘Het verhaal van Vlaanderen’ me wel iets kan bijbrengen over pakweg de Romeinse bezetting, de Gouden Eeuw of de opkomst van Andy Peelman.

WAES «We hebben gepraat met archeologen en historici om een zo goed mogelijk beeld te krijgen van een welbepaalde periode. Maar dan moet je keuzes maken. Het is een misvatting dat we zomaar eens eventjes álle belangrijke gebeurtenissen uit onze geschiedenis gaan oplijsten. Ik weet nu al dat er opmerkingen zullen komen. ‘Waarom zit dit of dat er niet in?’ Bij ‘Reizen Waes’ hoor ik dat ook altijd. Maar het is simpel: we hebben gekozen voor verhalen die ons geraakt hebben en die we de moeite vinden om te vertellen, maar je kunt in tien afleveringen niet alles vertellen.

»Tegelijk focussen we heel vaak op de leefomstandigheden van de gemiddelde mens die hier toentertijd woonde. Neem nu de Galliërs. Wist je dat ze boeren waren en geen krijgers? Dat ze in weilanden woonden en niet in bossen? En dat ze dus meestal ook niet Asterix of Obelix heetten? (lacht) Dat is het mooie van dit programma: we laten zien, in perfect nagebouwde decors, en met nauwgezet nagemaakte kostuums – 700 handgemaakte pruiken! – hoe het was om hier te leven. De geschiedenis uit de stoffige boeken rukken en tastbaar maken, dáár was het ons om te doen. Je moet de modder kunnen ruiken.»

HUMO Jullie hebben onder anderen een voedselarcheoloog in de arm genomen om uit te leggen hoe ons dieet in de loop der jaren is veranderd.

WAES «Ik vroeg meteen: hoe weet je dat de Galliërs pas mosselen en vis zijn gaan eten nadat de Romeinen hier waren aangekomen? De antwoorden zijn te vinden in – letterlijk – de beerput van de geschiedenis. Een beerput is een goudmijn voor een archeoloog (lacht).

»En weet je wat al bijna even waardevol is? De ondergrondse parking.»

HUMO Waar de Romeinen hun strijdwagens stalden?

WAES (lacht) «Nee, ik bedoel: overal waar ze ondergrondse parkings beginnen uit te graven, vinden ze wel wat. In Vlaanderen zitten overal verborgen schatten in de grond. En toch krijgen archeologen maar enkele weken de tijd om zo’n vondst te onderzoeken, voor alles wordt volgegooid met beton en voorgoed verloren is. Toen ze in Antwerpen de Leien opnieuw aanlegden, hebben ze daar een gigantisch stuk oude stadsomwalling gevonden – ik ben er zelf nog naar gaan kijken – maar nu is dat weg: tram 15 rijdt er. Dat is toch verschrikkelijk?

»Na de Boerenkrijg in 1798 werden 41 opstandelingen gefusilleerd. Hun lijken waren verdwenen in het stof van de geschiedenis. Tot ze in 2016 een ondergrondse parking begonnen uit te graven in Mechelen. Een arbeider vond een schedel, waarop een team archeologen werd ingeroepen, dat al snel 41 lijken vond. Na onderzoek waren ze er zeker van: het waren die 41 gefusilleerden! Als je zo’n vondst doet, dan krijg je toch kippenvel?

»Ik heb soms gedacht: fuck, als ik dit had geweten, had ik lang geleden misschien besloten om archeoloog te worden.»

HUMO Dat is misschien wel de job, naast communicatieverantwoordelijke van Pieter Loridon, waar je het meest geduld voor nodig hebt.

WAES (lachje) «Je hebt gelijk, het was waarschijnlijk nooit iets geworden. Maar de kick van zo’n ontdekking lijkt me wonderlijk. Met je borsteltje in de aanslag mogen blootleggen wat er begraven ligt onder pakweg het Sint-Pietersplein, daar schuilt toch een zekere magie in?»

HUMO Kom je ooit zelf in de geschiedenisboeken terecht?

WAES «Laat het uit. Laatst hoorde ik een 25-jarige vrouw vragen: ‘Wie is dat, David Bowie?’ Pardon?! Als ze hém al vergeten, hoe zou Tom Waes dan de tand des tijds doorstaan? En als ik ooit toch een voetnoot mag sieren, dan is het – daar maak ik me geen illusies over – wegens ‘Dos cervezas’. Dat is toch nog iets anders dan ‘Heroes’ of ‘Ziggy Stardust’, hè?»

NIET VOEDEREN

HUMO De laatste keer dat ik naar je schoolervaringen vroeg, vertelde je dat je ooit een brandblusser hebt leeggespoten in de turnzaal. Hoe waren je punten voor geschiedenis?

WAES «Het zal je verbazen, maar: goed! Omdat het zowat het enige vak was dat mij écht interesseerde. Mijn mama is licentiaat Frans en geschiedenis. En mijn grootvader kon ook bevlogen vertellen. Zijn vader was gestorven in de Eerste Wereldoorlog en zelf had hij tijdens de Tweede Wereldoorlog gevangengezeten in een Duits krijgsgevangenenkamp.»

HUMO Zat hij daar lang?

WAES «Vijf jaar! Maar hij was zoals zoveel mannen van zijn generatie: hij kon honderduit vertellen over vroeger, maar niet over wat hij zelf had meegemaakt. Veel mensen zeggen: ‘Had ik maar meer met mijn grootvader gebabbeld over WO II.’ Maar die wilde daar waarschijnlijk helemaal niet over babbelen! Ik heb het wel geprobeerd en ik heb uiteindelijk enkele faits divers losgepeuterd. Zoals het feit dat de gevangenen voortdurend de katten van de Duitse officieren opaten. Er was geen eten, en die katten kregen meer dan zij.

»Ik ben ooit naar dat krijgsgevangenenkamp gegaan en ik heb in de kamer gestaan waar hij al die jaren had gezeten. Uiteindelijk is hij bevrijd door een peloton van het Russische leger dat bijna geen manschappen meer had: het bestond uit Mongoolse vrouwen en ventjes van 16 jaar. Dat was tegen de Russische grens in Polen, en omdat alles platlag, moesten ze te voet naar huis. Halverwege kregen ze te horen dat ze terúg naar Polen moesten, wegens het voedseltekort. Zijn ze opníéuw in dat krijgsgevangenenkamp gestoken!»

HUMO Het zal niet veel gescheeld hebben of je was hier nooit geweest.

WAES «Natuurlijk! Dat is nog iets wat ik heb geleerd: de geschiedenis is als een voetbalmatch. Door de minste toevalligheid, een bal tegen de paal of niet, had alles helemaal anders kunnen lopen. Neem nu de omsingeling van Antwerpen in 1584. We probeerden door de Spaanse blokkade in de Schelde te breken, wat op een háár na mislukt is. Als het wel was gelukt, dan had alles er nu misschien radicaal anders uitgezien. Dat we hier katholiek zijn gebleven, komt door de Spanjaarden. De basiliek van Scherpenheuvel hebben zij gebouwd. Omdat de protestanten de heiligenverering verboden, maakten ze van die basiliek een groots monument voor Maria: ‘Bid maar tot háár!’ Zo hebben we van elke overheerser fundamentele waarden overgenomen. Zonder de Romeinen geen mosselen.»

HUMO Je hebt de hele wereld gezien, en als je terugkomt, denk je altijd: wat hebben we het hier goed. Denk je na het maken van deze reeks ook: wat hebben we het nú goed?

WAES «Niet per se. Het Zwin lijkt erg op hoe het er hier in de prehistorie moet hebben uitgezien. Toen we daar in alle stilte aan het draaien waren en enkele acteurs de dagtaken van toen tot leven brachten, kon ik alleen maar verzuchten: ‘Verdorie, dat ziet er allemaal toch rustiger en vrediger uit dan nu.’ Elke keer als het even door mijn hoofd flitste dat het in een bepaald tijdvak wel gezellig moet zijn geweest, had het daarmee te maken: rust.»

HUMO Je was een goeie jager-verzamelaar geweest?

WAES «Ik dacht van wel, tot ik ontdekte hoe groot zo’n mammoet was (lacht). Ik zou niet staan te springen om dat beest met een zelfgemaakt speertje te lijf te gaan.»

HUMO Van welke periode had je het meest vertekende beeld?

WAES «Ambiorix is een typisch voorbeeld van de manier waarop we de geschiedenis het liefst in ons eigen voordeel kleuren. Dat hij een succesvolle opstand had geleid tegen Caesar en dat die later zei dat de Belgen ‘van alle Galliërs de dappersten’ waren, dát weten we nog. Maar wist je dat de Romeinen daarop hebben gereageerd met een regelrechte genocide? Ik niet. Dat smaakt bitter, dus laten we dat deel liever weg. Net als de geschiedenis van Congo en Leopold II. Wat daar allemaal gebeurd is, ben ik niet te weten gekomen op school. In het buitenland leren ze dat nochtans wél, heb ik gemerkt tijdens mijn wereldwijde omzwervingen.»

HUMO Gaat ‘Het verhaal van Vlaanderen’ ook daarover?

WAES «Niet over wat zich in Congo heeft afgespeeld – we focussen op ons grondgebied – maar we lichten wel de context toe. Zo vertellen we dat hier vroeger menselijke dierentuinen werden georganiseerd. Een miljóén mensen kwam met open mond staren naar nagebouwde Afrikaanse dorpen. We tonen dat de menselijke zoo van Tervuren aan het eind van de 19de eeuw – niet zó gek lang geleden – werd opgericht op vraag van Leopold II. Het moest de mensen warm maken voor zijn ‘koloniale project’. Honderden Congolezen werden onder dwang naar hier gebracht. Dat is niet te schatten. Aan de kooien hing, echt waar, een bordje: ‘Verboden te voederen’.»

PLATTE PROPAGANDA

HUMO Dat brengt ons bij de controverse: het programma is nu al een heet hangijzer. Joël De Ceulaer schreef in De Morgen: ‘Tenzij Waes in één van de afleveringen een Vlaamse SS-officier speelt die met een vrachtwagen door Antwerpen rijdt om Joodse burgers uit bed te sleuren en als vee naar Mechelen te transporteren, zal ‘Het verhaal van Vlaanderen’ een bespottelijke leugen zijn, platte politieke propaganda vermomd als entertainment.’

WAES (fijntjes) «We hebben gemerkt dat sommige mensen bang zijn, ja. Maar we zijn onafhankelijke tv-makers die ons door niets of niemand hebben laten leiden, al helemáál niet door een politieke agenda. Ik ben er zeker van dat de kritiek zal verstommen als mensen de reeks gezien hebben.»

HUMO Jan Jambon toonde zich opgetogen over ‘Het verhaal van Vlaanderen’, de Vlaamse regering verleende zelfs extra financiële steun. Daar kwam uit sommige hoeken kritiek op.

WAES (wuift weg) «Ik ga altijd van het goeie uit. Ik denk niet dat dit programma door politici misbruikt zal worden, wel integendeel: ik hoop dat het gébruikt zal worden. In scholen, in klaslokalen. Als je een groep 12-, 13-jarigen onze aflevering over Ambiorix laat zien, krijg je ze misschien wél warm om eens naar het Gallo-Romeins Museum in Tongeren te gaan.

»Ach, de Vlaamse canon, de al dan niet foute partijen, de controverse... Toen ‘Het verhaal van Nederland’ en ‘Het verhaal van Denemarken’ werden gemaakt, was daar geen heisa over. Hier ligt alles gevoelig wat naar Vlaanderen geurt, maar daar staan wij als tv-makers buiten.»

HUMO Het is toch niet evident om een onderwerp als de Guldensporenslag, voor de rabiate flamingant een heilige gebeurtenis, zonder vooringenomenheid in beeld te brengen? Is het wel mogelijk om objectief te blijven?

WAES «Natuurlijk! We legden ons oor te luisteren bij historici en professoren, en we kozen in onze vertelling voor de wetenschappelijke consensus.

»Net omdat aan de Guldensporenslag een zekere mythevorming kleeft, is het toch geweldig om te vertellen hoe de vork écht aan de steel zat? Een grote misvatting is dat het een strijd van Vlamingen tegen Fransen was. Of erger nog, van Vlamingen tegen Franstaligen. Nee! Het was een strijd van arm tegen rijk, van ambachtslui tegen de rijke patriciërs die hen uitbuitten. Taal en nationaliteitsgevoel hadden daar geen fluit mee te maken.

»(Op dreef) Ik denk dat de aflevering over de Guldensporenslag zeer ontluisterend zal zijn voor overtuigde flaminganten. We tonen immers dat de strijd op veel vlakken niet al te fraai was. Het was in die tijd bijvoorbeeld de gewoonte om soldaten die zich overgaven gevangen te nemen. Maar de Vlamingen kenden geen genade en hebben een bloedbad aangericht. Daar werd in heel Europa schande over gesproken, maar dat stukje vertellen ze er op school niet bij.

»Wat je kunt leren uit ‘Het verhaal van Vlaanderen’, is dat we niet veel geleerd hebben. Een paar dagen na de Guldensporenslag verfilmden we de Boerenkrijg – ruwweg een half millennium later – en dacht ik: dit gaat toch over hetzelfde? De geschiedenis is een voortdurend haasje-over van onderdrukking en revolutie. Een volk kun je maar zover drijven tot het ‘Genoeg!’ zegt.»

HUMO Toen de plannen voor een Vlaamse canon uit de doeken werden gedaan, uitte een leger historici zijn ongerustheid. Zo ook degenen die aan bod komen in het programma.

WAES «Natuurlijk, we hebben ook met hen over die bezorgdheid gepraat. Maar verder hebben we daar niks mee te maken. We hebben een feitelijk programma gemaakt, waarin we alleen waargebeurde verhalen tonen.»

HUMO Heb jij een mening over zo’n Vlaamse canon?

WAES «Mijn persoonlijke mening is dat ik me geen Vlaming voel. Geen Belg. Geen Europeaan. Het is geen boutade: ik voel mij in de eerste plaats een universele mens. Ik méén dat, ik vóél dat. Een Amerikaan roept graag: ‘USA! USA!’ Maar dat soort nationalisme is me vreemd. En het enige document dat ik als heilig beschouw, is de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens – daar zouden we met z’n allen wat meer mee bezig mogen zijn. Voor mij hoeft het dus niet, zo’n Vlaamse canon. Ik voel niet de nood om de zogenaamde glorie van onze cultuur te bezingen. Maar wat onze geschiedenis is, dat wil ik wel wéten.»

HUMO Waar voel je je, als universele mens, echt thuis?

WAES (lachje) «Ik heb dat gevoel bijna nooit. Vancouver is de enige buitenlandse stad waarvan ik al heb gedacht dat ik er zou kunnen wonen: de Canadezen zijn een aangenaam volk, en de natuur is er altijd vlakbij. Je hebt er nog vier seizoenen.

»Ik vind het wel een prettig gevoel om ergens geboren te zijn, om ook in hevige wind een ankerpunt te hebben. Waar ter wereld ik ook naartoe ga, ik ben altijd blij als ik thuiskom. En dat heeft niks te maken met Vlaanderen. Ik heb nog nooit gejubeld: ‘Joepie, terug naar Vlaanderen!’ (lacht) Nee, thuis is gewoon waar mijn ouders, mijn broer, mijn familie en mijn vrienden wonen.»

OP DE KLIPPEN

HUMO Je zomer was tumultueus: niet alleen je loon lekte uit, maar ook het feit dat je relatie na achttien jaar op de klippen was gelopen. Hoe gaat het intussen met je?

WAES «Heel goed, en dat was een jaar geleden wel anders. (Denkt lang na) Het einde van een lange relatie is niet makkelijk. Het is dus niet alleen een woelige zomer geweest, maar een woelig jaar, waarin ik wél mezelf stukje bij beetje opnieuw heb ontdekt. Ik kan weer zeggen: ‘Dit ben ik.’ Mijn vrienden beamen dat ook, zeggen dat ik er goed uitzie, of toch minstens dat ik uitstraal dat ik me goed voel.

»Ik plooi me terug op wat belangrijk is voor míj. Als je in een relatie zit, dan doe je altijd dingen samen. Als je alleen valt, is het makkelijker om je eigen pad te bewandelen. En ik merk dat ik nu heel hard neig naar verloren tijd met ouders en vrienden inhalen. Mijn broer heeft me nog nooit zoveel gezien als nu. Ik zat gisteren bij mijn ouders en ze zeiden me: ‘Je bent veranderd, jongen.’ Ik ben een rustiger mens geworden.»

HUMO Je zegt al jaren dat je meer tijd aan je ouders zou willen spenderen.

WAES «En nu doe ik het dus eindelijk (lachje). Erik Van Looy was een paar weken geleden te gast bij Karl Vannieuwkerke tijdens het WK, en daar zei hij dat hij álle matchen bekeek: ‘Want ik zal in mijn leven nog maar drie of vier WK’s meemaken.’ Wel, ik zie mijn ouders pakweg tien keer per jaar. Mijn papa is 84. Als hij nog vijf jaar leeft, dan mag ik hem nog vijftig keer zien. Vijftig.»

HUMO Dat is midlifecrisisgewijs natuurlijk constructiever dan blonde mèches in je haar leggen, of wheelies trekken met een Harley Davidson.

WAES (lacht) «Ik denk niet dat je me daar ooit op zult betrappen.»

HUMO Ik heb je vorige zomer toevallig even aan de lijn gehad, toen je in Spanje zat uit te waaien. Je klonk toen, voor het eerst sinds lang, ontspannen.

WAES «Het is grappig dat je dat is opgevallen, want dat wás effectief zo. Ik had afgesproken met De Mensen (productiehuis waarmee Waes samenwerkt, red.) dat ik voor het eerst in mijn leven eens écht weg zou zijn. ’s Ochtends liet ik mijn gsm in de kamer, en zag ik hem niet meer tot ik goesting had om weer van mijn surfplank te komen. Ik had zelfs mijn laptop niet bij me! Normaal gáát dat niet. En ik heb nu gemerkt: pas als je dat ding niet bij je hebt, ben je echt op vakantie. Leven op het ritme van de middeleeuwen, dat gaat me goed af.

»Ik heb nooit een burn-out gehad, maar ik moet er wel waakzaam voor zijn. Een paar jaar geleden heb ik zoveel programma’s door elkaar gemaakt, dat ik aan de noodrem moest trekken. Ik werk nog altijd even hard, maar altijd in afgebakende blokken. Dat heeft me veel opgeleverd.»

HUMO Maar je racete jezelf toch bij momenten telkens weer voorbij, ondanks de goede voornemens?

WAES «Dat is waar. Als ik iets geleerd heb in het laatste jaar, dan is het wel nee zeggen. Ik zeg normaal altijd ja. En dat moet ik afleren. Dat gaat niet over goesting, maar over grenzen stellen. En over niet per se overal bij willen zijn.»

HUMO Toen je op vakantie was, zat je je daar nadrukkelijk níét voor te bereiden op ‘De allerslimste mens ter wereld’. Dat was tien jaar geleden volstrekt onmogelijk geweest.

WAES «Mijn gebrek aan voorbereiding was ook duidelijk af te lezen aan mijn prestatie (lacht). Maar je hebt gelijk, het is tekenend voor mijn ommezwaai: zo’n quiz was opeens, met alle respect voor Erik en zijn ploeg, totaal onbelangrijk. Ik heb me voor één keer niet competitief opgesteld. Ik zou zeggen dat dat tegen mijn natuur is, maar ik heb oprecht het gevoel dat mijn natuur gekanteld is. Of nee: dat ik net jarenlang tégen mijn natuur heb geleefd, en dat ik dat nu niet meer doe. Dat ik ben waar ik moet zijn, wegfilter wat onbelangrijk is, dichter bij mezelf kom.»

HUMO Je hebt de wereld rondgereisd, de geschiedenis uitgespit, de hoogste toppen beklommen en de heetste woestijnen getrotseerd: hoe gaat het nog met je sturm-und-drang?

WAES «Even vurig brandend als altijd (grijnst). Dat zal ook nooit veranderen, zo goed ken ik mezelf nu wel. Hoe rustig ik ook moge worden: met mijn sturm-und-drang zal ik, huppelend, de kist inkruipen.»

‘Het Verhaal van Vlaanderen’, vanaf 26 maart elke zondag op NPO1