‘Verkracht aan het front’ op Canvas: wreedheid komt met een abonnementsformule

In vredestijd heeft elk dorp een eigen omerta. Over het hart van de negorij ligt een sluier, over de geheimen van het gehucht een deken, zo gevouwen dat er licht noch lucht doorkomt. De buitenstaander hoeft niet te weten wat hier broeit. Grimmig wordt de stilte pas echt wanneer in zo’n dorp een oorlog voorbij is komen razen. Dan schroeft het zich dicht. De trauma’s etteren, de schaamte schimmelt, maar fier wordt weer de vlag gehesen.

In ‘Verkracht aan het front’, een tweedelige Canvas-documentaire van Inge Vrancken, probeerde een ploegje van procureurs met voorzichtige, omtrekkende bewegingen het vertrouwen te winnen van de vrouwen in Novoselivka, een dorp in het oosten van Oekraïne. Ze waren er met een welomschreven missie: het seksueel geweld in kaart te brengen dat als een onzichtbaar eskader meeloopt met de Russische troepen. Voor het eerst gebeurde dat documenteren van oorlogsmisdaden al tijdens een militaire operatie, in plaats van erna. Veel leek dat vooralsnog niet op te leveren: mensen hulden zich in een besmuikt zwijgen, of ratelden er net op los, als om zichzelf te overtuigen van hun volslanke optimisme nu het gebied heroverd was op de Russen. De procureurs pulkten, maar kregen weinig los: de v mocht hier alleen gebruikt worden om victorie te spellen. Niet voor vertrouwen, en al helemaal niet voor verkrachting.

Toch sprak Vrancken met enkele Oekraïense slachtoffers. Halina was in Oekraïne gebleven toen de Russen door haar land kwamen ploegen, en vertelde, de pijn voor altijd in haar gedoofde ogen geëtst, hoe een soldaat haar huis binnengedrongen was, haar verplicht had om zich te ontkleden, en vervolgens haar leven een kale ijstijd had binnengebracht.

De verkrachting als wapen is niet pas een jaar geleden naar Oekraïne gesmokkeld. Al in 2014, toen Rusland in de nasleep van de Maidanrevolutie de snijtanden in de Donbas plantte, was de pro-Europese Irina opgepakt door plaatselijke separatisten en Russische huurlingen, die toen al een voorafbetaling deden aan de oorlog van vandaag. Ze vertelde hoe ze als een speeltje was gebruikt door net van het front teruggekeerde soldaten, de agressie nog in de ogen en de dood al in de pik. Net als bij Halina was duidelijk dat ze levenslang had gekregen. Wreedheid komt met een abonnementsformule.

‘Verkracht aan het front’ is een programma van nieuwe wonden en oude littekens. Vrancken trok immers ook naar Bosnië en Herzegovina, om er de impact van seksueel geweld in de oorlog van dertig jaar geleden te noteren en naast de gruwel van vandaag te leggen. Ze sprak met Bakira, die – ‘Mijn hobby’s zijn roken en oorlogsmisdadigers vatten’ – de voorzitter is van Vrouwen als Oorlogsslachtoffer, een organisatie die de seksuele misdaden van dertig jaar geleden documenteert en waar mogelijk daders opspoort. Ze was indertijd zelf het slachtoffer geworden van een ploert en z’n penis, en vond dat pijn, woede en verdriet niet in een afgesloten weckpot horen. Spreken is zilver, zwijgen is fout.

Vrancken wurmde zich binnen in een hotel in Visegrad dat tijdens de oorlog dienst had gedaan als bezemkast van de dood. Meer dan tweehonderd meisjes en vrouwen waren er vernederd, verkracht en vermoord. Het is een geschiedenis die nog altijd goeddeels doodgezwegen wordt: iedereen weet het, niemand piept erover. En het hotel is nog altijd in gebruik. Ik ben maar niet gaan kijken op Tripadvisor.